Những ngày cuối tháng Giêng, khi miền Bắc chìm trong tiết trời nồm ẩm đặc trưng, những cơn mưa rả rích như trải một tấm màn mỏng khắp trời đất. Thế nhưng, giữa khung cảnh ẩm ướt ấy, ngôi đền nhỏ nằm khiêm nhường tại thôn Chi Phong, xã Trường Yên, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình vẫn là điểm đến linh thiêng thu hút bao người tìm về để cầu nguyện những điều an lành. Đền Vực Vông, với vị trí đắc địa hiếm có - phía sau tựa lưng vào núi, phía trước vọng thủy nép mình bên dòng Hoàng Long nước xiết, lại nằm trong quần thể di tích lịch sử cố đô Hoa Lư, như một viên ngọc ẩn mình giữa non nước hữu tình.
Không chỉ vào dịp lễ Tết, Rằm hay mùng 1, đền Vực Vông lúc nào cũng tấp nập du khách thập phương đổ về. Có lẽ, chính sự bình yên, linh thiêng toát ra từ ngôi đền nhỏ bé này đã khiến lòng người không khỏi xao xuyến. Phải chăng, đây không chỉ là nơi gửi gắm những ước nguyện, mà còn là chốn để tâm hồn tìm về sự thanh tịnh giữa dòng đời hối hả?
Đền thiêng thờ Bà chúa Vực Vông
Nằm trong quần thể di tích lịch sử đô thành Hoa Lư, đền Vực Vông là một điểm đến tâm linh đầy linh thiêng và huyền bí. Ngôi đền cổ kính này thờ phụng Thái Bảo Mỹ Quận Công Bùi Văn Khuê cùng phu nhân Nguyễn Thị Niên, người được tôn vinh là "Bà chúa Vực Vông". Với bề dày lịch sử hơn 500 năm, đền Vực Vông đã chứng kiến biết bao thăng trầm của thời gian, trở thành chốn linh thiêng in đậm dấu ấn văn hóa và tín ngưỡng của người Việt.
Dù không có quy mô đồ sộ, đền Vực Vông lại mang một vẻ đẹp giản dị, ấm cúng và đầy đủ. Từ cổng Tam Quan nhìn vào, cách khoảng 200m về phía Đông Bắc, du khách sẽ bắt gặp lăng mộ của Thái Bảo Mỹ Quận Công phu nhân Nguyễn Thị Niên - Bà chúa Vực Vông, một nhân vật lịch sử đức hạnh thời Hậu Lê.
Bước vào sân đền, du khách sẽ được dẫn lối qua bình phong đá, nơi thờ ông Bạch Hổ - một trong những linh vật quan trọng trong tín ngưỡng dân gian. Tòa Đệ Tam với gian giữa thờ các vị quan, gian bên phải thờ Quan Bắc Đẩu cùng kiệu Mẫu, và gian bên trái thờ Quan Nam Tào cùng ban Gia Tiên, tạo nên một không gian trang nghiêm, linh thiêng. Hai bên hành lang là lối đi, dẫn du khách vào sâu hơn trong khuôn viên đền.
Tòa Đệ Nhị phía sau là nơi thờ tứ vị Quận Công với long ngai và lư hương uy nghi. Gian giữa thờ công đồng tứ phủ, còn hai gian hai bên là nơi dành cho việc sánh lễ. Cuối cùng, tại tòa Đệ Nhất, gian giữa là nơi đặt tượng Thái Bảo Mỹ Quận Công phu nhân Nguyễn Thị Niên trong nhà khám trang trọng. Gian bên phải thờ tòa sơn trang công chúa, còn gian bên trái thờ vọng Đức Trần triều long ngai, tạo nên một không gian tâm linh đa dạng.
Đền Vực Vông không chỉ là nơi linh thiêng vào dịp lễ Tết mà quanh năm đều thu hút đông đảo người dân từ khắp nơi đổ về chiêm bái, cầu an, cầu duyên, và mong nhận được những điềm lành. Đặc biệt, vào những ngày đầu năm hoặc khi có việc trọng đại, nhiều người tìm đến đền để lắc ống xin quẻ, hy vọng Bà chúa Vực Vông sẽ "ban" cho những lời kệ chỉ đường, giúp họ có một cuộc sống tươi sáng và thuận lợi hơn.
Không chỉ là nơi cầu bình an, đền Vực Vông còn được biết đến như một chốn linh thiêng để cầu duyên. Sự linh ứng của Bà chúa Vực Vông gắn liền với câu chuyện về một người phụ nữ đức hạnh thời Hậu Lê, người đã để lại tiếng thơm và sự kính trọng trong lòng người dân qua bao thế hệ. Đến với đền Vực Vông, du khách không chỉ tìm thấy sự bình yên trong tâm hồn mà còn được đắm mình trong không gian văn hóa, lịch sử đậm đà bản sắc dân tộc.
Nữ sinh được "đặc cách" học Quốc Tử Giám, cuộc đời gắn liền với 4 chữ thiêng liêng "Trung - Trinh - Tiết - Phụ"
Câu chuyện về Bà chúa Vực Vông đã trở thành huyền thoại, được người dân quanh vùng truyền tai nhau qua bao thế hệ. Tại đền thờ Bà, tấm bia cổ vẫn còn lưu giữ những dòng chữ ghi lại tích xưa đầy cảm động và bi tráng.
Thái Bảo Mỹ Quận Công Bùi Văn Khuê, sinh năm Bính Ngọ (1546) là người con ưu tú của làng Chi Phong (nay thuộc xã Trường Yên, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình). Ông là hậu duệ đời thứ 7 của vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi), con trai của Tiến sĩ Bùi Hoằng. Từ nhỏ, ông được cha cho theo học tại Quốc Tử Giám và rèn luyện võ nghệ. Văn bia tại đền có chép lại, trong thời gian này, ông đã gặp gỡ và kết duyên cùng bà Nguyễn Thị Niên, con gái thứ của Lưu Quận Công Nguyễn Quyện, ở làng Canh Hoạch, xã Dân Hòa, huyện Thanh Oai, Hà Tây (nay là Hà Nội), một người phụ nữ tài sắc vẹn toàn, cũng là nữ sinh duy nhất được "đặc cách" theo tại Quốc Tử Giám - Trường Đại học đầu tiên tại Việt Nam.
Hai người sinh ra ba người con trai, sau này đều trở thành những vị tướng tài ba, được vua Lê Thánh Tông phong tước và giao trọng trách trấn giữ các vùng biên ải; Lễ Quận Công Bùi Thời Trung chỉ đạo binh sĩ chấn giữ vùng Sơn - Nam; Nghị Quận Công Bùi Khắc Kiêm lãnh đạo đội quân hậu vệ; Nhai Quận Công Bùi Văn Nguyên cùng cha cai quản và thống lĩnh dân binh phủ Trường Yên (Ninh Bình ngày nay) để đốc quân ra Thăng Long đánh Mạc.
Thế nhưng, hạnh phúc gia đình không kéo dài được bao lâu. Kế Quận Công Phan Văn Ngạn, một người bạn đồng liêu nhưng lòng dạ hẹp hòi, vì ghen tị với tài năng của Mỹ Quận Công và say đắm sắc đẹp của bà Nguyễn Thị Niên, đã âm mưu hãm hại Mỹ Quận Công. Ông cho phục binh tại ngã ba An Viễn (Gián Khẩu), giết chết Mỹ Quận Công rồi phao tin rằng ông bị quân Mạc sát hại. Sau đó, Kế Quận Công giả vờ đến chia buồn và ngỏ lời cầu hôn bà Nguyễn Thị Niên.
Nhưng bà Nguyễn Thị Niên không phải là người phụ nữ yếu đuối. Bà đã khéo léo vờ đồng ý, hẹn Kế Quận Công đến gặp trên thuyền giữa dòng sông Hoàng Long, với điều kiện không mang theo vũ khí và quân hộ vệ. Đúng như kế hoạch, Kế Quận Công đã rơi vào bẫy. Khi hắn đến nơi, bà Nguyễn Thị Niên đã tiếp đón hắn bằng một bữa tiệc thịnh soạn, nhưng ẩn sau đó là sự trả thù không khoan nhượng. Trong tích tắc, gươm đao lóe sáng, Kế Quận Công bị chém đầu ngay tại chỗ. Bà sai người tẩm dầu vào xác hắn, đốt thành đuốc, rồi đem đầu hắn về lập đàn tế chồng. Câu chuyện này đã trở thành giai thoại dân gian với câu nói: "Chặt đầu Quận Kế tế Quận Mỹ".
Sau khi trả thù thành công, bà Nguyễn Thị Niên đã khuyên nhủ các con tiếp tục phụng sự nhà Lê, rồi gieo mình xuống dòng sông Hoàng Long tuẫn tiết vào ngày 11 tháng Chạp năm Canh Tý (1600). Hành động cao cả và đức hy sinh của bà đã khiến vua Lê vô cùng cảm kích, sắc phong bà là người phụ nữ "Trung - Trinh - Tiết - Phụ", và cho lập đền thờ tại làng Chi Phong, gọi là đền Vực Vông. Vua Tự Đức cũng đã viết thơ ca ngợi bà, coi bà là tấm gương sáng ngời về đạo đức và lòng trung nghĩa.
"Thù chồng căm giận kẻ vô lương
Chiếc bóng tàn canh lệ mấy hàng
Sông Gián nổi lên gươm tiết nghĩa
Vực Vông gieo xuống gánh cương thường
Một đóa tuyết trinh lừng tai chúa
Ngàn thu để lại một tấm gương
Hỡi kẻ quần hồng qua lại đó
Dừng chân ngắm cảnh để làm gương".
Câu chuyện về Bà chúa Vực Vông không chỉ là một trang sử bi hùng, mà còn là minh chứng cho sức mạnh và lòng quả cảm của người phụ nữ Việt Nam. Dù "Hoàng Long giang nổi sóng" xảy ra từ thế kỷ 16, nhưng hình ảnh bà Nguyễn Thị Niên vẫn mãi là biểu tượng của đức hy sinh, lòng trung nghĩa và tinh thần bất khuất. Qua các triều đại vua, Thái Bảo Mỹ Quận Công Bùi Văn Khuê được phong 17 đạo sắc, Thái Bảo Mỹ Quận Công phu nhân được phong 3 đạo sắc, hiện còn lưu giữ tại đền Vực Vông.
Để tưởng nhớ công ơn và sự hy sinh của bà, hàng năm, đền Vực Vông tổ chức hai lễ hội lớn: Một là lễ hội truyền thống ôn lại lịch sử đất nước và tưởng nhớ các vị quận công đã có công phù Lê dẹp Mạc; hai là ngày 11 tháng Chạp, kỷ niệm ngày bà Nguyễn Thị Niên - Bà chúa Vực Vông - tuẫn tiết, để lại một tấm gương sáng ngời về lòng trung trinh, tiết nghĩa.
