Katalin Kariko và Drew Weissman
Khi thế giới đang đương đầu với đại dịch Covid-19, VinFuture trao giải chính mùa đầu tiên (năm 2021) cho nhóm ba nhà khoa học phát triển công nghệ mRNA, nền tảng giúp tạo ra vaccine mang lại lợi ích cho hàng tỷ người trên Trái Đất.
Sau đó, TS Katalin Kariko - "mẹ đẻ" công nghệ mRNA, nhà khoa học tại công ty BioNTech (Mỹ) và GS Drew Weissman - nhà khoa học nghiên cứu vaccine tại Đại học Pennsylvania, tiếp tục được vinh danh trong lễ công bố giải Nobel Y Sinh 2023. "Bằng những phát hiện đột phá, hai nhà khoa học đã góp phần quan trọng vào công cuộc phát triển vaccine với tốc độ chưa từng có trong thời kỳ đại dịch", Hội đồng Nobel ghi nhận.
TS Kariko tập trung nghiên cứu RNA thông tin (mRNA), vật liệu di truyền mang chỉ thị DNA cho bộ máy tạo protein trong mỗi tế bào. Bà tin chắc mRNA có thể dùng để hướng dẫn tế bào tự sản xuất thuốc, bao gồm vaccine. Trong khi đó, GS Weissman đã dành hơn 15 năm nghiên cứu về RNA nhằm sản xuất vaccine với một niềm tin lớn vào khả năng chữa bệnh dường như vô tận của mRNA tùy chỉnh.
Tại lễ trao giải VinFuture, bà Kariko bày tỏ lòng biết ơn tới các nhà sáng lập, hội đồng giải thưởng và nhận xét: "Giải thưởng này là điểm sáng về khoa học công nghệ và hợp tác quốc tế".
Ba nhà khoa học (từ trái sang phải) Pieter Rutter Cullis, Drew Weissman, Katalin Kariko trong lễ trao giải VinFuture mùa đầu tiên. Ảnh: Giang Huy
Omar M. Yaghi
Cũng trong mùa đầu tiên năm 2021, VinFuture trao giải đặc biệt dành cho "Nhà khoa học nghiên cứu các lĩnh vực mới" đối với công trình về vật liệu khung kim loại - hữu cơ (MOF) của GS Omar M. Yaghi, nhà hóa học tại Đại học California, Berkeley.
Các vật liệu MOF có thể đạt diện tích bề mặt lên tới 6.500 m2 chỉ với một gram, mang lại nhiều ứng dụng hữu ích như thu giữ CO2, tạo ra nước từ không khí và lưu trữ hydro trong các vật chứa nhỏ gọn.
Theo đánh giá của Hội đồng Giải thưởng VinFuture năm 2021, vật liệu mới MOF có thể thay đổi cuộc sống của hàng triệu người đang sinh sống tại những nơi khan hiếm nguồn nước sạch, giúp tự chủ về nguồn nước và nâng cao chất lượng cuộc sống hàng ngày.
Năm nay, ông tiếp tục được trao giải Nobel Hóa học danh giá cùng hai nhà khoa học khác với nghiên cứu về MOF. "Bộ khung kim loại - hữu cơ có tiềm năng khổng lồ, mang đến nhiều cơ hội chưa từng thấy để tùy chỉnh vật liệu với chức năng mới", Heiner Linke, chủ tịch Hội đồng Nobel về Hóa học, nhận xét.
GS Omar M. Yaghi (giữa) nhận giải đặc biệt của VinFuture. Ảnh: Giang Huy
Demis Hassabis và John Jumper
Năm 2022, giải đặc biệt dành cho "Nhà khoa học nghiên cứu các lĩnh vực mới" của VinFuture thuộc về GS Demis Hassabis và John Jumper với nghiên cứu về hệ thống AI AlphaFold. Hai nhà khoa học từ Google DeepMind đã phát triển AlphaFold 2, sử dụng phương pháp học sâu để dự đoán cấu trúc protein với độ chính xác ở mức nguyên tử. Họ sản xuất và cung cấp công khai cơ sở dữ liệu về cấu trúc của hơn 200 triệu protein, giúp hàng nghìn nhà khoa học giải quyết những vấn đề ảnh hưởng đến nhiều quốc gia và cộng đồng.
Hai năm sau, công trình AlphaFold 2 được trao giải Nobel Hóa học. "Công trình giúp hoàn thành giấc mơ từ 50 năm trước là dự đoán cấu trúc protein từ chuỗi axit amin", Heiner Linke, chủ tịch Hội đồng Nobel Hóa học, chia sẻ.
AlphaFold 2 giúp nâng cao hiểu biết về các bệnh nhiệt đới dễ bị lãng quên (Neglected tropical diseases - NTDs) vì cấu trúc protein chưa biết của chúng là rào cản trong việc chữa trị. Ngoài ra, hệ thống có thể giúp tìm ra những protein và enzyme phân hủy chất thải nhựa công nghiệp hoặc thu giữ carbon từ khí quyển hiệu quả.
Nhà khoa học Demis Hassabis và John Jumper nhận giải đặc biệt VinFuture cho "Nhà khoa học nghiên cứu các lĩnh vực mới" năm 2022. Ảnh: VinFuture
M. Stanley Whittingham
Khác với những trường hợp trên, GS M. Stanley Whittingham từ Đại học Binghamton, Đại học bang New York, là chủ nhân giải Nobel Hóa học 2019 trước khi nhận giải thưởng chính VinFuture năm 2023 cho nghiên cứu về pin lithium-ion.
GS Whittingham khám phá ra nguyên lý hoạt động của pin lithium-ion và xác định vai trò của ion lithium như một chất mang điện tích hiệu quả. Đóng góp của ông rất quan trọng cho sự phát triển của loại pin này, vốn góp mặt trong mọi thứ, từ điện thoại di động, laptop đến xe điện. Loại pin này đã đặt nền móng cho xã hội không dây và không nhiên liệu hóa thạch, đem lại lợi ích lớn cho nhân loại.
Tại lễ trao giải VinFuture năm 2023, GS Whittingham tri ân đồng nghiệp lẫn nhà khoa học trong lĩnh vực năng lượng tái tạo. "Nỗ lực của họ giúp chúng ta hướng đến hệ sinh thái bền vững hơn, tăng cường sức khỏe thế hệ con cháu trong tương lai", ông nói và cảm ơn gia đình đã ủng hộ trong mọi bước đi.
GS M. Stanley Whittingham. Ảnh: Văn Lưu
Geoffrey E. Hinton
GS Geoffrey E. Hinton từ Đại học Toronto gây tiếng vang lớn khi nhận cả giải Nobel Vật lý và giải thưởng chính VinFuture trong năm 2024 cho nghiên cứu mang tính nền tảng về mạng neuron nhân tạo, giúp phát triển thuật toán học sâu. Bằng cách tinh chỉnh kiến trúc của các mạng neuron và sử dụng các tập dữ liệu lớn để huấn luyện chúng, ông mở ra những hướng đi mới cho nghiên cứu và ứng dụng AI, tạo tiền đề cho những tiến bộ trong phát triển các mô hình AI và hệ thống tự động.
Hinton được thông báo nhận giải Nobel Vật lý 2024 cùng GS John J. Hopfield ngày 8/10. Ellen Moons, chủ tịch Hội đồng Nobel Vật lý đánh giá: "Công trình của những người đoạt giải đã mang lại lợi ích lớn lao. Trong vật lý, chúng tôi sử dụng mạng thần kinh nhân tạo trong nhiều lĩnh vực, ví dụ như phát triển vật liệu mới với các đặc tính nhất định".
Chỉ hai tháng sau, vào ngày 6/12, GS Hinton cùng 4 nhà khoa học khác nhận giải thưởng chính VinFuture 2024 trong buổi lễ diễn ra tại Hà Nội. Ông nhận xét giải thưởng VinFuture có tính linh hoạt và những hạng mục độc đáo để vinh danh các phát kiến giúp cải thiện cuộc sống nhân loại. "Ngoài giải thưởng chính, VinFuture còn có các giải đặc biệt mang ý nghĩa khác nhau. Đó là ý tưởng mới mẻ và hữu ích. Đặc biệt, các giải thưởng đều có giá trị lớn về mặt tiền thưởng", ông cho biết.
Giáo sư Geoffrey E. Hinton gửi video chia sẻ cảm xúc khi biết tin được giải thưởng. Video: VinFuture
Theo VinFuture, việc nhiều chủ nhân giải thưởng được vinh danh tại giải Nobel minh chứng cho khả năng nhận diện sớm các phát minh có sức ảnh hưởng toàn cầu, khẳng định tầm nhìn của VinFuture trong xu hướng phát triển khoa học công nghệ thế giới.
GS Sir Richard Friend, Chủ tịch Hội đồng Giải thưởng VinFuture, cho rằng thông qua việc nâng cao nhận thức về những đột phá trong khoa học và công nghệ, "chúng ta có thể phá bỏ các rào cản, tạo sự chú ý cho những phát triển mới và truyền cảm hứng cho các thế hệ tương lai".
Năm ngoái, Thủ tướng Phạm Minh Chính nhận xét VinFuture là sự kiện có ý nghĩa quan trọng, tiếp tục vinh danh các công trình nghiên cứu và phát minh mang tính đột phá, tác động sâu rộng, giúp nhân loại vượt qua khó khăn và chạm tới những đỉnh cao mới".
Giải thưởng VinFuture do Vingroup sáng lập năm 2020, vinh danh các phát minh khoa học công nghệ đột phá có tiềm năng tạo ra những thay đổi ý nghĩa trong cuộc sống. Hàng năm, giải thưởng có tổng giá trị 4,5 triệu USD (hơn 118 tỷ đồng), bao gồm một giải thưởng chính (Grand Prize) trị giá 3 triệu USD (khoảng gần 79 tỷ đồng) và ba giải đặc biệt, mỗi giải trị giá 500.000 USD (hơn 13 tỷ đồng), dành cho các nhà khoa học nữ, nhà khoa học đến từ các nước đang phát triển và nhà khoa học có thành tựu nổi bật trong các lĩnh vực mới.
Năm nay Tuần lễ Khoa học công nghệ VinFuture diễn ra từ ngày 2/12 đến 6/12 tại Hà Nội. Trong tuần lễ này nhiều nhà khoa học hàng đầu thế giới sẽ đến Việt Nam cùng thảo luận về những công nghệ tương lai, mở ra hướng tiếp cận mới về AI, công nghệ robot và tự động hóa, y sinh, di truyền học, nông nghiệp và năng lượng xanh.
Thu Thảo
