Tết Đoan ngọ, còn được gọi là Tết Đoan dương, là một trong những ngày lễ truyền thống quan trọng của nhiều quốc gia như Việt Nam, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản... Ngày lễ này diễn ra vào mùng 5/5 Âm lịch hàng năm. Tại Việt Nam, Tết Đoan ngọ còn được biết đến với tên gọi dân dã là "Tết diệt sâu bọ".
Nguồn gốc ngày Tết Đoan ngọ
Theo truyền thuyết dân gian Việt Nam, vào một năm nọ, khi người dân chưa kịp mừng vì mùa màng bội thu thì bất ngờ một đàn sâu bọ kéo đến phá hoại khiến họ lo sợ về nguy cơ mất trắng. Trong lúc họ hoang mang, một ông lão tên là Đôi Truân xuất hiện, không chỉ trấn an mà còn chỉ dẫn cho dân chúng cách thức đối phó.
Ông Đôi Truân khuyên các gia đình làm lễ cúng lễ vật đơn giản gồm bánh tro và trái cây, đồng thời tham gia các hoạt động thể dục để tiêu diệt sâu bọ. Kỳ diệu thay, chỉ sau một thời gian ngắn áp dụng, đàn sâu bọ dần bị tiêu diệt, giúp bảo vệ mùa màng của dân làng.
Để đảm bảo an toàn lâu dài, ông lão nhấn mạnh rằng sâu bọ sẽ còn quay lại và rất hung hãn, do vậy người dân cần duy trì nghi thức trên một cách đều đặn vào ngày 5/5 mỗi năm.
Người dân vô cùng biết ơn và chuẩn bị một lễ lớn để tạ ơn ông, nhưng khi tìm lại, ông lão đã lặng lẽ rời đi. Từ đó, ngày 5/5 Âm lịch trở thành dịp để người dân lập bàn cúng, diệt trừ sâu bọ nhằm bảo vệ mùa màng. Nghi lễ này thường được tiến hành vào giữa trưa, đặc biệt vào thời điểm chính ngọ (12h).
Tiến phẩm, dâng hương lên các vị tiên đế trong Ngày Tết Đoan ngọ ở Hoàng Thành Thăng Long. (Ảnh: TTXVN)
Còn trong văn hóa Trung Quốc, Tết Đoan ngọ có nguồn gốc từ câu chuyện về Khuất Nguyên, một nhà thơ và chính trị gia nổi tiếng. Khuất Nguyên là một người trí tuệ và liêm khiết, luôn mang trong mình khát vọng lớn lao về sự cải cách đất nước. Tuy nhiên, vì tính cách cương trực, ông thường xuyên can gián vua, khiến các gian thần ganh ghét và tìm cách hãm hại. Kết quả là ông bị trục xuất khỏi triều đình và phải sống cuộc đời lưu vong.
Bị tổn thương bởi sự bất công và nỗi thất vọng về tình cảnh đất nước, Khuất Nguyên tự cho rằng mình "sống trong thời đục" và chọn cái chết dưới dòng sông Mịch La để bảo toàn danh tôn và lòng trung thành. Ngày ông gieo mình xuống sông chính là ngày 5/5 Âm lịch.
Người dân thương tiếc ông và để tưởng nhớ vị trung thần, họ tổ chức lễ tưởng niệm ông vào đúng ngày này hàng năm. Từ đó, Tết Đoan ngọ cũng trở thành ngày lễ truyền thống nhằm tôn vinh và an ủi linh hồn Khuất Nguyên.
Mâm lễ cúng Tết Đoan ngọ đầy đủ nhất. (Ảnh: Vũ Thu Hương)
Ý nghĩa và các hoạt động ngày Tết Đoan ngọ
Dù có nguồn gốc khác biệt, cả hai truyền thuyết trên đều chia sẻ một điểm chung là sự tôn vinh giá trị đạo đức và lòng biết ơn. Ở Việt Nam, đó là lòng biết ơn của dân chúng với ông lão Đôi Truân, người mang lại hy vọng và chỉ dẫn lúc khó khăn. Tại Trung Quốc, đó là sự kính nhớ lòng trung thành và trái tim tràn đầy tình yêu nước của Khuất Nguyên.
Tết Đoan ngọ mang nhiều ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Đây là dịp để mỗi gia đình thực hiện các nghi lễ cúng bái, bày tỏ lòng biết ơn với tổ tiên và cầu xin sự bảo vệ khỏi bệnh tật và sâu bọ phá hoại. Các hoạt động trong dịp này cũng gắn liền với việc cầu sức khỏe, may mắn cho gia đình.
Một nét đặc trưng của Tết Đoan ngọ là việc ăn thức ăn có tính chua, cay, nóng để giúp cơ thể "giết sâu bọ". Người Việt thường ăn các loại hoa quả như mận, vải, dưa hấu cũng như các món bánh tro, rượu nếp vào ngày này. Ngoài ra, tại nhiều địa phương, người dân còn có phong tục tắm lá thảo dược để thanh tẩy, xua đuổi bệnh tật.
Tết Đoan ngọ cũng là dịp để cộng đồng cùng tổ chức các lễ hội, các hoạt động truyền thống như đua thuyền, đấu vật hay các trò chơi dân gian. Đây là cơ hội để mọi người gặp gỡ, giao lưu và tăng cường mối quan hệ trong cộng đồng.
Tết Đoan ngọ không chỉ là một ngày lễ truyền thống với những phong tục tập quán độc đáo mà còn chứa đựng những giá trị tinh thần sâu sắc. Ngày lễ này nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của lòng biết ơn đối với thiên nhiên và tổ tiên
