Các nhà hóa học Shankar Balasubramanian (trái), David Klenerman (phải) và nhà vật lý sinh học Pascal Mayer cùng phát triển công nghệ giải trình tự ADN thế hệ mới. Ảnh: Đại học Cambridge
Phương pháp đột phá nhằm điều trị béo phì
Sự ra đời của thuốc giảm cân và điều trị tiểu đường mô phỏng hormone peptide giống glucagon 1 (GLP-1) gây chấn động trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe. Cứ một trong 8 người trên thế giới mắc bệnh béo phì và tỷ lệ này đã tăng hơn gấp đôi từ năm 1990. Loại thuốc mới hạ thấp lượng đường máu và giảm cảm giác thèm ăn, có tiềm năng mở ra kỷ nguyên mới trong điều trị béo phì và những bệnh liên quan như tiểu đường tuýp 2.
Ba nhà khoa học Svetlana Mojsov, Joel Habener và Lotte Bjerre Knudsen tham gia phát triển thuốc semaglutide đoạt Giải thưởng nghiên cứu y học lâm sàng Lasker-DeBakey năm 2024, thường được xem như dấu hiệu báo trước một đột phá hoặc nhà khoa học có khả năng giành giải Nobel.
Mojsov, nhà hóa sinh học và phó giáo sư nghiên cứu ở Đại học Rockefeller cùng Habener, bác sĩ nội tiết và giáo sư y khoa ở Trường Y Đại học Harvard, Mỹ, nhận dạng và tổng hợp GLP-1. Knudsen, giám đốc cố vấn khoa học phụ trách nghiên cứu và phát triển sơ bộ ở công ty Novo Nordisk, đóng vai trò chủ chốt biến GLP-1 thành loại thuốc hiệu quả thúc đẩy giảm cân mà hàng triệu người sử dụng ngày nay.
Ba nhà khoa học trên cùng với tiến sĩ Daniel Drucker, bác sĩ nội tiết và giáo sư ở Đại học Toronto, Canada, và bác sĩ người Đan Mạch Jens Juul Holst, giáo sư ở Đại học Copenhagen, đồng chia sẻ giải Breakthrough về khoa học đời sống hồi tháng 4/2025.
Nhà tiên phong phát triển máy tính lượng tử
Theo David Pendlebury, trưởng phòng phân tích nghiên cứu ở Viện Thông tin khoa học Clarivate, máy tính lượng tử là lĩnh vực mới nổi xứng đáng được ghi nhận bởi giải Nobel. Pendlebury xác định những cá nhân có khả năng đoạt giải bằng cách phân tích tần suất các nhà khoa học đồng nghiệp trích dẫn nghiên cứu nổi bật của họ qua nhiều năm.
Năm nay, Pendlebury nêu tên hai nhà vật lý với nghiên cứu về bit lượng tử (qubit), đơn vị thông tin cơ bản dùng để mã hóa dữ liệu máy tính lượng tử, đó là David P. DiVincenzo, giáo sư ở Viện Thông tin Lượng tử ở Đại học RWTH Aachen tại Đức và Daniel Loss, giáo sư vật lý lý thuyết ở Đại học Basel tại Thụy Sĩ. Theo ông, nghiên cứu công bố năm 1998 trên tạp chí Physical Review A của DiVincenzo và Loss được trích dẫn gần 10.000 lần, một con số khổng lồ.
Một số nhà tiên phong khác trong lĩnh vực này bao gồm David Deutsch, giáo sư vật lý thỉnh giảng ở Trung tâm máy tính lượng tử thuộc Đại học Oxford, Anh, từng đoạt giải Breakthrough năm 2023 về vật lý cơ bản.
Tìm ra phương pháp điều trị bệnh xơ nang
Cách đây hai năm, Quỹ Make-A-Wish ở Mỹ thông báo hội chứng rối loạn di truyền có tên bệnh xơ nang không còn là điều kiện tiêu chuẩn để xác định đối tượng trẻ em mắc bệnh chết người cần giúp đỡ do những tiến bộ trong cách điều trị bệnh này. Bệnh xơ nang khiến chất nhầy tiết ra quá nhiều, lưu giữ mầm bệnh truyền nhiễm và chặn đường thở ở phổi. Tiến sĩ Michael J. Welsh, giáo sư nội khoa phổi, chăm sóc tích cực và y học nghề nghiệp ở Đại học Iowa, Mỹ, chỉ ra cách hoạt động của protein đứng sau căn bệnh di truyền chết người này và vấn đề ở người mắc bệnh.
Phát hiện này cho phép hai nhà nghiên cứu khác tìm ra cách điều chỉnh protein, dẫn tới phương pháp kết hợp thuốc giúp biến bệnh xơ nang thành hội chứng có thể điều trị. Theo Quỹ Lasker, Jesús (Tito) González, nhà hóa học hữu cơ từng làm việc ở Vertex Pharmaceuticals, tiên phong phát triển hệ thống dùng để rà soát những hợp chất tiềm năng và nhà sinh vật học tế bào Paul Negulescu cùng công ty chỉ đạo nghiên cứu.
Bộ ba nhà khoa học được trao Giải nghiên cứu y học lâm sàng Lasker-DeBakey năm 2025 hồi tháng 9.
Tìm hiểu hệ vi sinh đường ruột
Hàng nghìn tỷ vi sinh vật bao gồm vi khuẩn, virus và nấm sống trong cơ thể người, gọi chung là hệ vi sinh. Với nhiều thành tựu về giải trình tự gene trong hai thập kỷ qua, các nhà khoa học có thể hiểu rõ hơn tác động của vi sinh vật, cách chúng giao tiếp và tương tác với tế bào của con người, đặc biệt ở ruột. Theo Pendlebury, đây cũng là một lĩnh vực chưa được ghi nhận bởi giải Nobel.
Tiến sĩ Jeffrey Gordon, giáo sư ở Đại học Washington tại St. Louis, là nhà tiên phong trong lĩnh vực này. Gordon nỗ lực tìm hiểu hệ vi sinh đường ruột ở người và cách nó quyết định sức khỏe, bắt đầu với nghiên cứu chuột trong phòng thí nghiệm. Ông chỉ đạo nghiên cứu giúp xác định hệ vi sinh đường ruột góp phần vào những tác động sức khỏe của tình trạng suy dinh dưỡng, ảnh hưởng tới gần 200 triệu trẻ em trên toàn cầu. Gorden đang phát triển phương pháp can thiệp bằng thực phẩm nhằm cải thiện sức khỏe đường ruột.
Giải trình tự ADN thế hệ mới
Một ứng viên thường được đề xuất cho giải Nobel là nghiên cứu lập bản đồ hệ gene người, dự án bắt đầu vào năm 1990 và hoàn thành năm 2003. Quá trình giải mã di truyền quy tụ liên minh quốc tế bao gồm hàng nghìn nhà nghiên cứu ở Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Nhật Bản và Trung Quốc. Dự án có tác động sâu rộng tới sinh học, y học và nhiều lĩnh vực khác. Nhưng lý do dự án này có thể không đoạt giải Nobel là số lượng khổng lồ thành viên tham gia. Theo quy định của Alfred Nobel trong di chúc năm 1895, mỗi giải thưởng chỉ vinh danh tối đa 3 người.
Pendlebury dự đoán có thể Hội đồng Nobel sẽ ghi nhận nghiên cứu của nhà hóa học Shankar Balasubramanian và David Klenerman ở Đại học Cambridge, Anh và nhà vật lý sinh học người Pháp Pascal Mayer ở Đại học Strasbourg về công nghệ giải trình tự thế hệ mới có thể giải mã hàng triệu đoạn ADN cùng lúc.
Trước nghiên cứu của họ, giải trình tự toàn bộ hệ gene người có thể kéo dài hàng tháng và tiêu tốn hàng triệu USD. Hiện nay, quá trình có thể hoàn thành trong vòng một ngày với chi phí vài trăm USD. Nghiên cứu này đã thay đổi nhiều lĩnh vực, bao gồm y học, sinh học, sinh thái học và pháp y, giúp các bác sĩ hiểu rõ cơ chế di truyền gây bệnh dễ dàng hơn, góp phần cá nhân hóa thuốc trị bệnh và nhiều cách điều trị khác.
Năm 2025, giải Nobel Y sinh sẽ được công bố vào ngày 6/10, tiếp theo là giải Nobel Vật lý vào ngày 7/10 và Nobel Hóa học vào ngày 8/10.
An Khang (Theo CNN, Clarivate, PubMed)
