Theo tìm hiểu của PV, đền Xám (hay còn gọi đình Xám) nằm trên địa bàn phường Hồng Quang, tỉnh Ninh Bình là nơi thờ Thượng tướng quân Trần Minh Công (tức Trần Lãm), người có công lớn giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân.
Khu di tích gồm ngôi đền chính phía trong được xây theo hình chữ "Công", làm bằng gỗ lim, mái lợp ngói nam; hai nhà giải vũ xây ở hai bên; phía trước là đình Hát, nơi hội họp việc làng và tổ chức các cuộc thi hát, diễn chầu văn.
Cổng đi vào bên trong đền Xám ở phường Hồng Quang, tỉnh Ninh Bình.
Đền Xám được biết đến là công trình kiến trúc nghệ thuật có giá trị độc đáo, tiêu biểu cho nghệ thuật đúc, chạm gỗ điêu luyện với nhiều đề tài sinh động như rồng chầu, phượng múa, đan xen họa tiết đao mác, lá hỏa,… có niên đại trải dài 400 năm qua các triều đại phong kiến, từ vương triều Mạc thế kỷ XVI, thời Hậu Lê thế kỷ XVII–XVIII đến thời Nguyễn thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.
Với những giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hóa và kiến trúc nghệ thuật, ngày 17/1/2025, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 152/QĐ-TTg xếp hạng kiến trúc nghệ thuật đền Xám là Di tích Quốc gia đặc biệt.
Đền Xám là một công trình kiến trúc có giá trị độc đáo.
Tuy nhiên, sau nhiều năm chưa được trùng tu tổng thể, nhiều hạng mục của đền Xám hiện đang xuống cấp nghiêm trọng. Ghi nhận của PV cho thấy, tại ngôi đền cổ, nhiều hạng mục có dấu hiệu xuống cấp rõ rệt như: mái ngói bị vỡ, cột gỗ lim ẩm mốc, xuất hiện vết mục ở chân cột; các mảng phù điêu chạm khắc tinh xảo có tuổi đời hàng trăm năm bị mối mọt xâm lấn, làm mờ nét.
Theo ông Nguyễn Quý Lữu, thủ từ đền Xám cho biết, ngôi đền cổ được người dân địa phương gìn giữ suốt nhiều năm qua, thế nhưng do lâu chưa có đợt trùng tu lớn nên các hạng mục xuống cấp. Mảng chạm khắc gỗ có giá trị nghệ thuật cao tại cửa chính tiền đường bị mối mọt khoảng hơn 10 năm trước; mặc dù người dân đã chung tay đóng góp kinh phí để xử lý nhưng tình trạng chỉ được cải thiện phần nào.
Nhiều hạng mục của đền Xám xuống cấp, hư hỏng.
Các hạng mục bên trong ngôi đền cũng có dấu hiệu hư hại. Bục đặt tượng sứ giả xuất hiện vết nứt lớn, một số vị trí tường bị thấm nước. Bệ đặt đồ lễ trước bàn thờ chính bị nứt, bong kênh khiến mặt bàn không còn bằng phẳng, ảnh hưởng đến việc bày biện lễ vật của người dân.
Tại đình Hát nằm phía trước đền, do nhiều năm không được tu sửa nên bị mưa dột khiến các mảng tường và hệ thống vì kèo phủ đầy nấm mốc.
Một số nơi ở đền xuống cấp, nứt, bong kênh.
Lãnh đạo UBND phường Hồng Quang thông tin, địa phương đã rà soát, lập báo cáo hiện trạng di tích và hoàn thiện các hồ sơ liên quan để đề xuất phương án trùng tu, mở rộng không gian khu di tích đền Xám, trình UBND tỉnh Ninh Bình xem xét theo quy định. Phạm vi đề xuất quy hoạch dự kiến khoảng 30 ha, nhằm tạo quỹ đất phù hợp cho việc bảo vệ, tôn tạo và phát huy giá trị di tích.
Vừa qua, đoàn công tác của tỉnh và đơn vị tư vấn thiết kế tu bổ di tích của Trung ương đã khảo sát thực địa. Thời gian tới, chính quyền địa phương sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chuyên môn để tăng cường công tác bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị di tích quốc gia đặc biệt đền Xám.
