"Trở về nguồn cội" với 2.000 đồ đá thời tiền sử

Từ rìu đá, dùi đá, đục đá cho tới vòng trang sức và bàn thờ bằng đá - tất cả những hiện vật đang xuất hiện tại cuộc trưng bày Bộ sưu tập di vật tiền sử: Trở về cội nguồn đều là những cánh cửa khác nhau để đưa người xem trở về với đời sống người Việt cổ từ hơn 4.000 năm trước.

Diễn ra tại Trung tâm Thông tin Văn hóa Hồ Gươm (phường Hoàn Kiếm, Hà Nội) từ 7 - 14/12, sự kiện giới thiệu một bộ sưu tập đồ đá tiền sử đồ sộ, gắn với di chỉ làng Đoan (Đoan Thượng và Đoan Hạ) ở Phú Thọ, nơi khảo cổ học đã nhận diện từ những năm 1960 và khai quật vào thập niên 1990.

Bức tranh toàn diện về đời sống hơn 4.000 năm trước

Gần 2.000 hiện vật được trưng bày lần này đã cho thấy mức độ phong phú hiếm gặp của kho di vật thời tiền sử tại di chỉ làng Đoan - vốn được xác định có tuổi từ 4.000 năm tới 4.500 năm, nghĩa là còn cao hơn niên đại của khu di chỉ Vườn Chuối (Hà Nội) đang được dư luận chú ý thời gian qua. Và chủ nhân của chúng là nhà sưu tầm Lê Văn Ánh, người đã gắn bó với người dân làng Đoan trong nhiều năm để sưu tầm những món hiện vật này.

Nhà sưu tầm Lê Văn Ánh tại buổi khai mạc sự kiện

Tại triển lãm, các nhóm hiện vật được trưng bày trải rộng từ công cụ lao động đến đồ dùng sinh hoạt và cả đồ thờ cúng, phản ánh đời sống vật chất và tinh thần của cư dân cổ đại. Cụ thể, nhóm bàn nghiền và bàn mài đá có nhiều kích cỡ, với bề mặt phẳng, nhẵn hoặc còn giữ dấu ghè nguyên thủy. Các dấu vết sử dụng còn nhìn thấy rõ, cho thấy đây là công cụ phục vụ việc mài sắc, nghiền thực phẩm, xử lý hạt hoặc đánh bóng đồ trang sức. Trong khi đó, bộ chì lưới bằng đá gồm nhiều hình dáng như bầu dục, thoi dài, trụ tròn, đều có rãnh buộc dây, phản ánh vai trò đáng kể trong đời sống kinh tế xưa của nghề đánh bắt thủy sản.

Các bộ chỉ lưới bằng đá, dùng để đánh cá

Ở góc độ chế tác, bộ công cụ chế tác như đục, dùi, mũi tỉa hay các dụng cụ gia công gỗ và xương cho thấy cư dân thời kỳ này đã có kỹ thuật chế tác tinh vi và phù hợp với nhu cầu sinh hoạt. Nhiều hiện vật còn thấy rõ vị trí từng gắn cán, gợi cho thấy tính tiện dụng và sự phổ biến của các loại công cụ này.

Riêng về phần rìu đá, các loại hình phong phú từ rìu dạng mai đến rìu có vai, rìu thân thuôn dài, rìu lưỡi cong nhẹ... phản ánh sự phát triển của nghề nông và kỹ thuật xử lý gỗ trong giai đoạn hậu kỳ đá mới, đầu thời đại kim khí, cũng như việc cư dân cổ đã duy trì đời sống ổn định và có trình độ kỹ thuật đáng kể.

Một số dụng cụ chế tác bằng đá như dùi, đục, mũi tỉa

Ngoài ra, một số đồ trang sức đá tại triển lãm (đặc biệt là các vòng có niên đại 4.000 - 5.000 năm) cũng là minh chứng về trình độ thẩm mỹ và kỹ thuật chế tác đá ở mức cao trong giai đoạn này. Đồng thời, trong bộ sưu tập còn có chiếc bàn đá 4 chân được xác định là bàn thờ nghi lễ, có hình thức tương đồng với các bàn thờ tiền sử Đông Nam Á, mặt bàn còn dấu vết thích hợp cho việc đốt lửa hoặc bày biện đồ cúng. Rồi, một bộ cuốc dạng mai làm từ đá quý cũng được xác định là hiện vật chuyên biệt chỉ dùng trong các nghi lễ tế tự.

Sự phong phú này phần nào lý giải việc bộ sưu tập thu hút sự quan tâm đặc biệt của giới nghiên cứu. Theo chia sẻ của TS Nguyễn Việt (Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á), hiếm có di tích nào thuộc hậu kỳ đá mới lại phát lộ số lượng và chủng loại phong phú như di chỉ làng Đoan.

TS Nguyễn Việt chia sẻ

"Với giới nghiên cứu chúng tôi, những gì đang được trưng bày không chỉ là đồ cổ. Đằng sau mỗi hiện vật là cả một đời sống riêng, một lịch sử riêng, là câu hỏi: Chủ nhân của chúng đã lao động ra sao, đã sinh hoạt thế nào trong cả cuộc đời? Nhiệm vụ của khảo cổ học là phục hồi lại toàn bộ lịch sử ấy, để nhìn thấy giá trị thật sự của chúng" - TS Nguyễn Việt nói thêm.

Và ông khẳng định: "Điều quan trọng nhất nằm ở việc bộ sưu tập này cho phép chúng ta nhìn thấy nghệ thuật và đời sống thời xưa trong một chỉnh thể từ hàng ngàn hiện vật. Chúng cho thấy một bức tranh khá toàn diện về đời sống các làng cổ tại Đoan Thượng, Đoan Hạ cách đây 4.000 năm. Họ chính là tổ tiên chúng ta - những người đã đặt nền móng cho nền văn hóa Việt Nam ngay từ buổi đầu tiên".

Một số vòng đá cỡ lớn

Một hành trình công phu

Chia sẻ tại lễ khai mạc, nhà sưu tầm Lê Văn Ánh cho biết: Đây là sự kiện đầy ý nghĩa với ông, khi bộ sưu tập được lần đầu giới thiệu ngay giữa trung tâm Hà Nội.

"Sự kiện tuy nhỏ nhưng gắn với tình yêu mà tôi dành cho văn hóa Việt Nam, với nhiều năm miệt mài tìm kiếm. Mỗi hiện vật này là một báu vật cha ông để lại. Chúng giản dị, nhưng đầy chiều sâu, khi giúp ta hiểu về bàn tay khéo léo và trí tuệ của người Việt Nam ngay từ buổi bình minh của lịch sử" - anh cho biết - "Bởi thế, triển lãm vừa giúp ta tìm lại dấu tích tiền nhân, vừa là hành trình trở về với tâm hồn và vẻ đẹp căn nguyên của văn hóa Việt Nam".

Thực tế, những hiện vật xuất hiện trong trưng bày lần này mới chỉ là phần tiêu biểu trong bộ sưu tập đồ đá tiền sử của Lê Văn Ánh. Theo thông tin được chia sẻ, toàn bộ kho tàng của anh khoảng 7.000 hiện vật - con số hiếm gặp đối với một nhà sưu tầm tư nhân.

Một số vòng đá trang sức

Như lời TS Nguyễn Việt, Lê Văn Ánh là người đặc biệt say mê các hiện vật đá. Những năm qua, khu di chỉ làng Đoan thường xuyên gặp tình trạng xói lở vào mùa mưa lũ, khiến nhiều di vật xuất lộ hoặc bị cuốn đi cùng với đất trôi. Để có được khối tư liệu lớn như vậy, nhà sưu tầm này thường xuyên có mặt tại địa phương, kết nối với người dân và gom nhặt thu mua những gì được họ phát hiện - kể từ những món đồ còn giữ được kết cấu cơ bản cho tới những mảnh hiện vật không còn nguyên vẹn. Sự kiên trì này khiến câu chuyện sưu tầm của anh mang dáng dấp của một hành trình đầy công phu, hơn là một thú chơi đơn thuần.

Từ hành trình sưu tầm đặc biệt ấy, TS Nguyễn Việt cho rằng có thể nhìn cuộc triển lãm như một cầu nối cần thiết để khôi phục mối quan hệ giữa khảo cổ học, bảo tàng học và giới sưu tầm tư nhân. Ông nhắc lại một thực tế: Đã có thời điểm sự liên kết này bị gián đoạn, khiến nhiều nhà sưu tầm bị nhìn nhận không đúng bản chất, dù họ góp phần đáng kể trong việc gìn giữ các giá trị văn hóa của quá khứ. Bởi vậy, những sự kiện như Trở về cội nguồn có thể mở đường cho một cơ chế phối hợp tự nhiên hơn: Các nhà sưu tầm có cơ hội đóng góp cho nghiên cứu và bảo tồn, trong khi giới chuyên môn và cơ quan quản lý cũng quan tâm hơn tới việc hỗ trợ xây dựng, vận hành các bộ sưu tập và bảo tàng tư nhân.

Chuyên gia này cũng thẳng thắn nhìn nhận rằng công chúng hiện nay chưa thực sự hiểu hết giá trị của di vật tiền sử. Ông nói: "Rất nhiều người không đánh giá đúng mức ý nghĩa của những hiện vật này. Dưới góc nhìn của một nhà nghiên cứu và đồng thời là người từng sưu tầm, tôi có thể khẳng định đây đều là báu vật, nhưng số người đủ kiến thức và tâm huyết để trân trọng chúng lại rất ít".

"Điều tôi muốn nói hôm nay là sự trân trọng dành cho Lê Văn Ánh. Anh dành nhiều năm, không ngại vất vả, và đầu tư cả tài chính lẫn thời gian để cứu lấy những gì cha ông để lại. Sự đóng góp ấy có giá trị thực sự đối với nghiên cứu thời kỳ đồ đá" - TS Nguyễn Việt khẳng định - "Và thẳng thắn, sự đam mê ấy cũng là chưa đủ, nếu không có những thấu hiểu, ủng hộ từ gia đình. Không phải lúc nào ta cũng giải thích được vì sao phải dành tiền bạc và thời gian cho những món đồ chưa thể quy đổi thành giá trị cụ thể. Không có hậu thuẫn ấy, một bộ sưu tập như hôm nay khó có thể hình thành".