Sáng 23/3, Bạch Linh - nghệ nhân hát xẩm duy nhất ở Hải Phòng - và các thành viên trong Chiếu xẩm Hải Thành tổ chức Lễ giỗ tổ nghề xẩm cổ truyền, hoạt động được tổ chức từ năm 2011 đến nay. Chương trình có phần cúng tổ, hát thờ và hát giao lưu giữa các nghệ sĩ với công chúng. Hàng trăm người khắp nơi về dự, là dịp để những ai yêu mến xẩm thể hiện sự kính trọng tiền nhân, cũng như gặp mặt, trao đổi kinh nghiệm.
Sau khi tốt nghiệp đại học tại Hà Nội vào năm 2010, anh Linh trở về Hải Phòng làm việc và lập gia đình. Một năm sau, anh thi đỗ vào biên chế của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, sau đó chuyển sang công tác tại Sở Ngoại vụ.
Đến đầu năm 2013, nghệ nhân thành lập Chiếu xẩm Hải Thành, một không gian để những người yêu thích bộ môn này có thể cùng nhau luyện tập, biểu diễn. Ở đâu có lễ hội, anh Linh đều tìm đến để hát miễn phí. Vào những ngày cuối tuần, anh cùng các học trò trải chiếu ra bờ hồ Tam Bạc để biểu diễn phục vụ người dân.
Từ chỗ phải xin hát miễn phí, anh Linh và các thành viên Chiếu xẩm Hải Thành đã nhận được lời mời biểu diễn. Nhiều từ khắp mọi miền đất nước cũng tìm đến anh học bộ môn này. Năm 2017, anh quyết định thôi công việc nhà nước để có thể chuyên tâm phát triển hát xẩm. "Hiện nay, mỗi tháng tôi nhận lời mời đi diễn khoảng 10 sự kiện, dạy hát, thu nhập hàng chục triệu đồng, đủ để sống với nghề'', nghệ nhân nói.
Bạch Linh học đàn ở nhà cố nghệ nhân Hà Thị Cầu, năm 2005. Ảnh: Nhân vật cung cấp
Bạch Linh sinh ra và lớn lên trong một gia đình nông dân ở huyện Kiến Thụy, Hải Phòng, không ai theo đuổi con đường nghệ thuật. Sau khi tốt nghiệp cấp 3, anh theo học ngành Hán - Nôm và Công nghệ thông tin tại Hà Nội vì thích dùng máy tính và có năng khiếu ngoại ngữ. Bước ngoặt đến vào năm 2001, trong một đêm thức khuya ôn thi, anh tình cờ nghe được bài xẩm Rể lười do nghệ nhân Hà Thị Cầu thể hiện trên đài phát thanh.
Âm giọng khi thủ thỉ tâm tình, lúc lại ngân vang sâu lắng của cụ Hà Thị Cầu ngay lập tức chinh phục trái tim chàng sinh viên. Từ ấy, anh bắt đầu tìm kiếm thông tin về xẩm, sưu tầm những đĩa hát của cụ Cầu để nghe, nghiền ngẫm và học thuộc lòng.
Với sự ngưỡng mộ dành cho nghệ nhân Hà Thị Cầu, anh Linh tìm về Yên Mô, Ninh Bình, nơi cụ sinh sống, để thăm hỏi và lân la xin cụ dạy hát, dạy đàn. Lúc đó anh mới nhận ra xẩm cổ rất khó hát vì nhiều âm luật, ngữ điệu phức tạp cũng như cách nhấn, nhả chữ cần chất giọng mộc mạc, rõ ràng. Bản thân cụ Hà Thị Cầu lại không biết chữ, không có kỹ năng sư phạm bài bản, nên việc học từ cụ càng trở nên khó khăn, không phải ai cũng có thể tiếp thu.
Nghệ nhân Đào Bạch Linh hát xẩm thập ân "Công cha ngãi mẹ sinh thành". Video: Nhân vật cung cấp
Từ năm 2003 đến 2006, cứ chiều thứ 6 hàng tuần, anh lặn lội từ Hà Nội về Ninh Bình, ở nhà cụ Cầu đến hết chủ nhật để nghe hát, quan sát cách cụ đánh đàn rồi học theo. Việc vắng nhà thường xuyên của anh khiến bố mẹ lo lắng, nghi ngờ sa vào tệ nạn ma túy nên cử chị gái lên Hà Nội tìm hiểu. Chỉ khi mọi chuyện rõ ràng, gia đình mới yên tâm về con đường mà anh đã chọn.
Nhờ giỏi ngoại ngữ, anh Linh làm gia sư và kiếm được một khoản thu nhập khá, đủ để trang trải cho những chuyến đi học. "Thầy tôi không nhận tiền học phí, nhưng biết tính cụ nên tôi thường mang theo rượu và trầu cau, hai thứ mà cụ yêu thích nhất", anh nói.
Sự kiên trì và lòng quyết tâm giúp anh vượt qua khó khăn để nắm vững giá trị cốt lõi của nghệ thuật xẩm. Tất cả điệu cổ như Thập ân phụ mẫu, Thà liễu Trống quân, Huê tịch đều được cụ Cầu truyền dạy. Anh cho biết lối hát như kể chuyện và lời ca mộc mạc, gần gũi nhưng đầy tính nhân văn sâu sắc của loại hình nghệ thuật này khiến anh đam mê và quyết định gắn bó.
Theo nghệ nhân Bạch Linh, cụ Cầu quan niệm người hát xẩm phải có trải nghiệm cuộc sống, từng nếm trải đắng cay ngọt bùi và coi xẩm là nghề mưu sinh mới có thể thành công. Cụ từng nói với anh: "Các anh các chị ăn thịt ăn cá, tôi ăn mắm ăn muối, lang bạt kỳ hồ nó quen rồi, nên thấu hiểu đắng cay ngọt bùi, lời hát cũng từ đó mà ra, chứ giờ để dạy các anh các chị hát giống hệt thế, nó khó lắm".
Nghệ nhân Đào Bạch Linh đánh đàn cho học trò hát tại lớp học được tổ chức tại Hải Phòng. Ảnh: Nhân vật cung cấp
Tại Hải Phòng, anh tích cực tìm kiếm và tham gia các câu lạc bộ dân ca để có cơ hội chia sẻ, lan tỏa tình yêu với hát xẩm. Dần dần, anh được nhiều người biết đến với cái tên thân mật "Linh Xẩm". Anh tham gia Hội Văn nghệ dân gian Hải Phòng, đi dạy ở Trường trung cấp Khiếm thị Hải Phòng và Trường Văn hóa nghệ thuật - Du lịch Hải Phòng.
Nghệ nhân Đào Bạch Linh hát xẩm ở Từ đường nhà Mạc. Video: Nhân vật cung cấp
Là nghệ nhân được Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam công nhận từ năm 2015, anh Linh từng giành huy chương vàng hội diễn lục bát 2014 và huy chương vàng liên hoan hát xẩm toàn quốc lần thứ nhất 2019. "Sau đó tôi được mời làm cố vấn và ban giám khảo, không được thi nữa", nghệ nhân cho biết.
Bà Trần Thị Hoàng Mai, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đánh giá Bạch Linh đại diện cho thế hệ nghệ nhân trẻ, không chỉ tiếp nối, bảo tồn các giá trị nghệ thuật truyền thống mà còn góp phần đưa nhạc dân tộc đến gần với khán giả hôm nay.
Hát xẩm có nguồn gốc từ vùng đồng bằng Bắc Bộ và trung du miền núi phía Bắc, được cho là ra đời vào thời nhà Đinh, phát triển thịnh vượng và thời nhà Trần. Ban đầu, đây là hình thức mưu sinh của những người nghèo khổ, người khiếm thị. Họ thường sử dụng đàn nhị, đàn bầu, trống chầu để biểu diễn ở các chợ, đường phố và nơi đông người qua lại để kiếm sống. Các bài hát xẩm thường phản ánh hiện thực xã hội qua từng thời kỳ, thể hiện tinh thần lạc quan, yêu đời của người lao động.
Lê Tân
