Một hành trình cùng đờn ca tài tử và cải lương

Cuốn sách Đường về phương Nam (NXB Tổng hợp TP.HCM) tập hợp những bài nghiên cứu đã xuất bản gần đây của Nguyễn Lê Tuyên. Cuốn này như là một nối tiếp công trình Hát bội, đờn ca tài tử và cải lương cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 mà Nguyễn Lê Tuyên viết chung với Nguyễn Đức Hiệp.

Tác giả đã dày công tìm tòi những tư liệu quý hiếm từ Thư viện quốc gia Pháp để làm sáng tỏ những khoảng mờ lịch sử trong thời kỳ phôi thai của đờn ca tài tử và cải lương. Diện mạo của sách được xây dựng qua các các chủ đề như: Quan hệ văn hóa Việt - Pháp đầu thế kỷ 20 qua sự kiện Triển lãm toàn cầu năm 1900; Nhà nhạc học Julien Tiersot và đờn ca tài tử; Sự chín muồi của một ý thức sáng tạo mới trong Dạ cổ hoài lang; Việc phát sóng âm nhạc Nam bộ ra thế giới; Sự xuất hiện của thuật ngữ tài tử….

Ngay từ đầu, người Pháp đã thích đờn ca tài tử

Cuốn sách tuy mỏng, nhưng cung cấp thêm nhiều bằng chứng về bối cảnh lịch sử Nam bộ và các sự kiện văn hóa quan trọng đầu thế kỷ 20, nơi mà ban nhạc tài tử Việt Nam lần đầu tiên được trình diễn trước công chúng quốc tế tại Nhà hát Đông Dương. Những bài báo từ Le Gaulois, Le Figaro, Le Petit Parisien… và cả mô tả chi tiết của nhà văn Maurice Talmeyr đã ghi nhận sự độc đáo của âm nhạc tài tử Nam bộ, cho thấy sự quan tâm lớn của giới trí thức Pháp thời bấy giờ.

Nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Lê Tuyên

Từ năm 1883, Hội Nghiên cứu Đông Dương (tiền thân của Viện Viễn Đông Bác cổ) đã có nhiều mối bang giao văn hóa Pháp - Việt, từ đó, âm nhạc Việt Nam được đưa sang Pháp trình diễn. Việc ra mắt thế giới của ban nhạc tài tử tại Nhà hát Đông Dương là nhằm quảng bá văn hóa nghệ thuật Việt Nam và Campuchia đến với khán giả quốc tế. Thật bất ngờ, ngay từ lần đầu tiên này, rất nhiều người Pháp đã thích đờn ca tài tử.

Qua tư liệu tường thuật trên báo Tour du Monde và trong nhiều sách ký sự về Đông Dương tại Paris (năm 1893) đã cho thấy ban nhạc Nguyễn Tống Triều và các ban nhạc tài tử khác đã từng trình diễn thuần thục, điệu nghệ tại bản xứ, dù thể loại nhạc này ra đời chưa lâu. Chính các quan chức như Tổng đốc Phương và du khách người Pháp đã tổ chức trình diễn hoặc xem đờn ca tài tử tại sân khấu ở Chợ Lớn hoặc các dinh thự.

Hai cuốn sách mà Nguyễn Lê Tuyên là tác giả và đồng tác giả, đã xuất bản tại Việt Nam

Hàng loạt những hoạt động, sự kiện giao lưu giữa Pháp - Việt cũng đã đưa đến Triển lãm toàn cầu năm 1900, một vũ công nổi tiếng là Cléo de Mérode, người đã kết hợp với ban nhạc tài tử trình diễn ở Nhà hát Đông Dương. Buổi trình diễn trở thành sự kiện lịch sử đặc biệt về mối bang giao văn hóa của nghệ thuật sân khấu Pháp và âm nhạc cổ truyền Việt Nam. Sự kiện lần đầu tiên này đã để lại dư âm tốt đẹp trong lòng báo chí và khán giả quốc tế suốt nhiều năm tháng.

Nhà văn Maurice Talmeyr đã mô tả chi tiết về âm nhạc đờn ca tài tử trong bài báo năm 1901: "Bắt đầu buổi trình diễn và bản hòa tấu với đội hợp xướng, mà tôi thề là, không cho ta thấy có sự giống hoặc liên hệ nào với bản hòa xướng của Beethoven. Nếu phải chọn, tôi thích bản hòa xướng này hơn. Sáu thiếu nữ và 10 thanh niên vào và yên lặng ngồi xuống đất, đối mặt với khán giả, làm thành 2 hàng. […]. Nhạc này, trong thang âm của nó chứa đựng dấu vết êm dịu, có chút đặc tính u sầu, mà không kém vẻ duyên dáng, nhẹ nhàng, đu đưa".

Cuốn “Đường về phương Nam”

Qua đây ta thấy, một bộ phận trí thức thượng lưu và văn nghệ sĩ Pháp đã thực sự quan tâm, ấn tượng với âm nhạc cổ truyền của phương Nam, những giai điệu giàu cảm xúc len lỏi vào tâm hồn người nghe từ Á sang Âu.

Có thể thấy, bên cạnh việc cung cấp nguồn tư liệu phong phú, cuốn sách Đường về phương Nam của Nguyễn Lê Tuyên còn giúp độc giả hiểu rõ hơn về quá trình giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và Pháp, cũng như sự phát triển của âm nhạc Nam bộ trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

Thêm tư liệu cho "Dạ cổ hoài lang"

Trong sách Bước đường của cải lương (NXB Tổng hợp TP.HCM, 2018), tác giả Nguyễn Tuấn Khanh dành đến 110 trang để tổng hợp tư liệu và phân tích về lịch sử hình thành bản Dạ cổ hoài lang… Qua việc so sánh, đối chiếu những bản thu âm, các công trình khảo cứu, các bài báo từ trước 1975 cho đến 2009, sách kết luận các bài Dạ cổ hoài lang sưu tập được đã có sự đóng góp của nhiều người, ngoài Cao Văn Lầu còn có những nghệ sĩ tài hoa, vô danh, đã nuôi dưỡng, vun bồi để bài ca trở nên bất hủ.

Cuốn sách bổ sung thêm các tư liệu về bài “Dạ cổ hoài lang”

Tiến sĩ Nguyễn Lê Tuyên tiếp tục đóng góp quan trọng vào đề tài này, khi đối chiếu các bản thu âm hiếm hoi của đờn ca tài tử tại Pháp. Tác giả đã bổ sung thêm tư liệu quý giá qua bản Vọng lang, thu âm một giọng ca nữ ở Sài Gòn năm 1900, do nhà nhân chủng học Léon Azoulay thực hiện. Bản thu âm này thuộc bộ sưu tập Chant populaire d'amour, từng xuất hiện tại Triển lãm toàn cầu Paris năm 1900.

Ngoài ra, năm 2020, tại Pháp cũng công bố bản thu âm quý giá Vọng cổ hoài lang của thập niên 1920. Khi xem xét bản thu âm Vọng lang, Nguyễn Lê Tuyên và nhạc sĩ Huỳnh Khải đã phát hiện nét nhạc của bản Vọng lang tương tự các bài Tây thi, Cổ bản và Ú liu ú xáng, đặc biệt một số ca từ của Vọng lang hoàn toàn giống ca từ Dạ cổ hoài lang năm 1910. Điều này củng cố vững chắc thêm giả thiết Dạ cổ hoài lang là kết tinh của các bản nhạc tài tử được hình thành trong giai đoạn thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20.

Sự biến nghĩa của "tài tử"

Thuật ngữ tài tử (才子) cũng được nhạc sĩ Nguyễn Lê Tuyên khảo cứu kỹ lưỡng để tìm tòi nghĩa gốc ban đầu, qua hàng loạt các tư liệu. Bắt đầu là từ điển Đại Nam quấc âm tự vị (1895) của Huình-Tịnh Paulus Của đến Việt Nam tự điển (1931) của Hội Khai trí Tiến đức, Hán-Việt từ điển giản yếu (1932) của Đào Duy Anh… Tất cả đều giải thích nghĩa của "tài tử" là "người có tài", "người chuyên về âm nhạc". Điều này cho thấy, đến thập niên 1930, tài tử là từ chỉ những con người tài hoa ưu tú, chuyên về cổ nhạc hoặc chuyên về âm nhạc.

Cải lương nhìn từ Paris năm 1931

Tuy nhiên, từ thập niên 1950 thì tài tử xuất hiện thêm ý nghĩa mới, theo nghĩa "không chuyên", "amateur", đã tạo ra ngộ nhận, dẫn đến các tư liệu trong và ngoài nước đều dịch tài tử một cách phiến diện với nghĩa "nghiệp dư" như musique des amateurs trong tiếng Pháp, amateur music trong tiếng Anh...

Nhưng đến hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể nhân loại năm 2013, UNESCO đã có quyết định chính đáng khi dùng cụm từ "Art of đờn ca tài tử", thể hiện sự trân trọng với di sản âm nhạc quý giá của Nam bộ. Những phát hiện, bổ khuyết của Nguyễn Lê Tuyên đã góp phần điều chỉnh một số nhận định chưa chính xác trước đây, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu chuyên sâu hơn về lịch sử cải lương và đờn ca tài tử.

Tòm lại, cuốn sách mỏng Đường về phương Nam đã cung cấp nhiều tư liệu quan trọng mở ra những khoảng mờ lịch sử của đờn ca tài tử và cải lương. Những tư liệu quý báu mà Nguyễn Lê Tuyên dày công sưu tầm sẽ giúp giới nghiên cứu, nghệ sĩ và công chúng có cái nhìn đầy đủ hơn về di sản âm nhạc phương Nam. Mục đích là tạo sự quan tâm và góp phần vào công cuộc nghiên cứu và vinh đánh văn hóa Nam bộ.