Trên các tấm bia Tiến sỹ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, hoa văn rồng không "ngẫu nhiên" chuyển biến từ phong cách tả thực sang sự biến hóa gắn với những hình tượng trong thiên nhiên. Điều này đến từ những chính biến theo từng giai đoạn lịch sử.
Đó là những chia sẻ gắn với nội dung trưng bày chuyên đề Hình tượng rồng trên bia Tiến sỹ do Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám tổ chức, khai mạc chiều 31/7 tại Di tích Quốc gia đặc biệt này.
Như chia sẻ của nhà thiết kế Trương Quốc Toàn, thành viên nhóm thực hiện, lâu nay, văn bia thường được nhắc tới như sự tôn vinh, đặc ân dành cho các tiến sỹ - những người đỗ đạt cao trong kỳ thi do triều đình tổ chức. Có điều, khía cạnh mỹ thuật thể hiện qua những hoa văn tạo tác trên bia chưa được chú ý nhiều, đặc biệt là ở phần trán bia - không gian rộng nhất để nghệ nhân thể hiện tay nghề tài hoa của mình. Thêm nữa, khi quan sát những điêu khắc trên trán bia vốn đã bị phủ bụi thời gian bằng mắt thường, thật khó để cảm nhận rõ nét nhất vẻ đẹp của chúng.
Cổng Long môn phỏng theo hoa văn trên bia Tiến sỹ khoa thi 1667 được dựng năm 1717
Để rồi, không đơn thuần trưng bày rồng với những bản rập từ văn bia thông thường, anh Toàn cùng các nhóm các nhà thiết kế trẻ đã lựa chọn thể hiện sự phong phú trong tạo hình rồng bằng nhiều cách thức khác nhau. Đó có thể là trình chiếu bản phục dựng màu, hay tạo hình văn bia thành những cổng Long môn… Đặc biệt, điểm nhấn của cuộc trưng bày nằm ở cổng Long môn, với 8 mặt bia chọn ra hình tượng rồng có tính đại diện cao nhất.
Trưng bày chuyên đề Hình tượng rồng trên bia Tiến sỹ diễn ra tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám cho tới hết ngày 26/8.
Dấu ấn "quyền lực mềm" của chúa Trịnh?
Hiện ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám lưu giữ được 82 bia tiến sỹ. Qua khảo sát, anh Toàn ghi nhận, 39 tấm có hoa văn rồng. Trong đó, có 15 tấm bia được tạo tác năm 1653, xuất hiện đôi rồng với tạo hình tả thực chưa từng có.
Người xem với một họa tiết rồng tại cuộc trưng bày
TS Trần Hậu Yên Thế (Trường Khoa học Liên ngành và Nghệ thuật, ĐHQGHN) lý giải: Trong năm này, xung đột quyền lực giữa vua Lê và chúa Trịnh được đẩy lên căng thẳng. Đích thân nhà chúa lúc bấy giờ đốc thúc các thợ điêu khắc ở làng Kính Chủ (Hải Dương) làm cùng lúc 25 văn bia ghi danh tiến sỹ trong một năm.
Và trong thời điểm quyền lực của nhà vua bị suy giảm, hình tượng rồng không còn cư trú chỉ ở không gian cung đình nữa mà bắt đầu lan tỏa tới các làng xã. Sự vận động này lớn trong xã hội đó dẫn đến hiện tượng 25 tấm bia dày đặc hình tượng rồng theo lối tả thực. Ý tưởng tạo tác đôi rồng mang tính tả thực rõ ràng là do nhà chúa đặt ra - và theo TS Thế đặt giả định - chúa Trịnh dường như muốn tạo ra dấu ấn về "quyền lực mềm" qua việc làm này.
Hình tượng rồng hóa mây được tạo tác trên đèn treo trên trần
Có thể xem giai đoạn năm 1653 là sự chuyển biến lớn trong nghệ thuật tạo tác bia Tiến sỹ, khi lần đầu tiên rồng hiện diện mà không gắn với nhà vua, và đặc biệt hơn, xuất hiện theo lối tả thực. Trước đó, trong thời Lê Sơ, khi vua nắm trong tay thực quyền, hình tượng rồng chỉ được thể hiện trong những vật phẩm thuộc về vua, hoàng tộc. Do vậy, trên những tấm bia đề danh Tiến sĩ đầu tiên đã được vua Lê Thánh Tông cho khởi dựng vào năm 1484, không được phép tồn tại tạo hình rồng.
Thay vào đó, trên những trán bia mới chỉ tập trung vào các đồ án trang trí như thực vật. Đặc biệt là có xuất hiện vầng sáng, mà dân gian quen gọi mặt nhật, mặt nguyệt. Theo ông Thế, vầng sáng đó là biến thể của ngọc Ma Ní trong Phật giáo. Loại ngọc báu này xóa bỏ sự bần cùng trong cõi luân hồi, và đạt đến Niết bàn trong cá nhân người tu tập. Dựa trên kinh sách thời Trần, theo ông Thế, ngọc Ma Ní được ví như mặt trăng và mặt trời.
Phỏng theo hoa văn trên bia Tiến sỹ khoa thi 1779 được dựng năm 1780
Đã đến lúc rồng buộc phải biến hóa
Sau cột mốc trên, rồng trên những tấm bia được tạo tác từ năm 1717 đến hết năm 1780 (năm có những tấm bia cuối cùng thuộc hệ thống bia Tiến sỹ Thăng Long được chế tác) được thể hiện theo những phong cách hết sức đa dạng và thoát ly hoàn toàn khỏi những khuôn mẫu thông thường. Rồng hiện lên với sự biến đổi thành những hình tượng như mây, lửa, hoa lá…
Thế kỷ 18 là lúc những người châu Âu đặt chân lên Việt Nam nhiều hơn và khiến việc giao lưu văn hóa phương Đông - phương Tây trở nên mạnh mẽ. Nhà thiết kế Trương Quốc Toàn đặt giả thiết: Những cách thức biểu đạt của người Châu Âu phần nào đã có sức ảnh hưởng tới nghệ thuật điêu khắc, hình họa Việt Nam thời kỳ đó.
Hình tượng lưỡng long được phối màu thể hiện qua công nghệ trình chiếu
Tuy nhiên, ông Thế lại có kiến giải khác. Thực tế, hình tượng rồng hóa mây có thể thấy rõ nét nhất qua bậc thềm dẫn lên điện Kính Thiên tại Hoàng thành Thăng Long. Tại đây, ở giữa là đôi rồng vuốt râu, 2 bên là rồng hóa mây. Tư duy nghệ thuật này dựa theo điển tích cổ xưa của Trung Hoa, khi mây trở thành điềm báo của bậc đế vương. Song song với đó là điển tích "Long tòng vân, hổ tòng phong" - rồng bay đến đâu ắt có mây theo tới đó, hổ tới đâu sẽ có gió thổi tới đó.
Liên hệ với văn hóa Ấn Độ, ông Thế lập luận, nghệ thuật tạo hình tại đây thường xuất hiện những hình tượng linh vật biến hóa thành cỏ cây. Trong khi đó, đồ án linh vật hóa mây rất hiếm gặp. Loài rồng cũng không phải ngoại lệ trong nhịp biến hóa này. Qua đây, có thể thấy, nghệ thuật tạo hình của Việt Nam không chỉ dừng lại ở sự giao lưu, học hỏi từ Trung Hoa, mà còn có sự giao thoa với Ấn Độ.
Cổng Long mon phỏng theo hoa văn trên bia Tiến sỹ khoa thi 1748 được dựng cùng năm
Như chia sẻ của TS Trần Hậu Yên Thế, dần dần, khi quyền lực của nhà vua được củng cố, hình tượng rồng không còn xuất hiện một cách chân thực trong dân gian nữa. Nhưng, bằng lối thể hiện cách điệu, người dân đã níu giữ hình tượng rồng ở lại trong đời sống của mình.
