Hai tượng voi đá được Thủ tướng công nhận bảo vật quốc gia đầu năm 2023, được giới thiệu cùng 12 bảo vật khác của tỉnh Bình Định hôm 21/11. Hiện vật gồm một đực, một cái, nằm trong không gian lịch sử, văn hóa Champa, di tích thành Đồ Bàn (còn được gọi là Chà Bàn hoặc Vijaya) - kinh đô vương quốc Champa xưa. Cặp tượng có dáng vẻ sống động, được đặt phía trước "tử cấm thành", ở hai bên đường vào cổng lăng Võ Tánh.
Thành Đồ Bàn tồn tại từ thế kỷ 10 đến 15. Vào thời Tây Sơn, trên nền thành cũ, Nguyễn Nhạc cho xây dựng lại và mở rộng thêm làm sở chỉ huy của nghĩa quân, gọi là thành Hoàng Đế (nay thuộc xã Nhơn Hậu, huyện An Nhơn, Bình Định). Nơi đây gồm ba lớp thành ngoại, thành nội và ''tử cấm thành'', có chu vi lần lượt là khoảng bảy km, 1,6 km, 600 m.
Theo hồ sơ của Cục Di sản Văn hóa, bảo vật được tạc từ đá sa thạch theo dạng tả thực. Loại đá này có độ mịn cao, đáp ứng yêu cầu bền vững sau nhiều thế kỷ. Cặp voi hiện được bảo quản tương đối nguyên vẹn, giữ đúng vị trí ban đầu, chỉ có phần thân bị màu đen sậm do ảnh hưởng của thời gian.
Từ ngoài nhìn vào, tượng con đực đứng ở tư thế động trên bệ đá liền khối hình chữ nhật, hai chân trái đang tiến về phía trước, đầu ngẩng cao, mặt hơi ngoảnh sang trái, vòi buông xuống. Mắt nhỏ, phần tai xòe rộng, hai ngà bị gãy, quanh cổ trang trí sáu lớp dây thừng khắc nổi thắt lại phía sau gáy.
Tượng voi đực nhìn từ bên trái, ước lượng khoảng 800 kg, cao 200 cm, dài 240 cm, rộng 100 cm.
Tượng con cái được chế tác trong tư thế tĩnh, có kích thước nhỏ hơn con đực, mang nhiều yếu tố điêu khắc Champa. Thân voi thẳng, tròn, đầy sức sống, hai chân sau liền khối nối với hai chân trước và đế tượng. Tượng có đầu to, trán nở, đội vương miện có họa tiết những cánh sen nhọn. Hai mắt nhỏ, hai tai lớn ép sát vào mang, cổ đeo một tấm yếm trang trí hình quả trám và nửa quả trám khắc nổi xen kẽ nhau. Voi hiện chỉ còn một ngà, đuôi dài chạm đất.
Tượng voi cái nhìn từ bên phải, ước lượng khoảng 750 kg, cao 176 cm, dài 220 cm, rộng 85 cm.
Tài liệu của Cục Di sản Văn hóa cho biết cặp tượng voi đá thành Đồ Bàn đại diện cho phong cách tháp Mẫm, thể hiện sự hùng mạnh của vương quốc Champa thế kỷ 12.
Voi không chỉ là con thú quen thuộc, sớm được thuần dưỡng phục vụ quân sự và cuộc sống con người mà còn là biểu tượng của vật linh trong Ấn Độ giáo. Sách Ấn Độ giáo và Hồi giáo trong văn học dân gian Chăm của tác giả Trương Sĩ Hùng chỉ ra Ấn Độ giáo vào các tỉnh phía Nam Việt Nam trước công nguyên và vẫn còn tàn tích đến khoảng giữa thế kỷ 18, từng là quốc giáo của người Chăm.
Bên cạnh việc tôn thờ, dân tộc Chăm coi loài voi như bạn, ân nhân của con người. Hình tượng con vật được tìm thấy ở nhiều nơi trong khu vực vương quốc Champa cổ, làm bằng chất liệu đá, gốm dưới hình thức phù điêu hoặc tượng tròn. Hầu hết chúng có kích thước thấp và nhỏ hơn cặp tượng voi đá thành Đồ Bàn. Với chiều cao lần lượt là 2 m và 1,7 m, đây là những tượng voi lớn và hoàn chỉnh, thể hiện sinh động nhất hình dáng con vật trong lịch sử nghệ thuật Champa.
Nhà nghiên cứu người Pháp J. Boisselier chỉ ra bảo vật mang phong cách tháp Mẫm, chịu nhiều ảnh hưởng của nghệ thuật Khmer nửa sau thế kỷ 12. Năm 1220, vương quốc Champa bước vào giai đoạn cực thịnh. Nghệ thuật Champa được phục hưng, tạo nên phong cách Tháp Mẫm, với các tác phẩm điêu khắc lớn, hoành tráng, họa tiết trang trí cầu kỳ. ''Tượng động vật theo phong cách này hầu hết có kích thước lớn, được trang trí triệt để, không còn một chỗ nào trống", theo ông Jean Boisserlier.
Cặp tượng voi đá thành Đồ Bàn kế thừa phát triển từ phong cách Trà Kiệu và Chánh Lộ. Cụ thể, tư thế và động tác giống voi Chàm Trà Kiệu, mũ miện cùng vòng lục lạc cũng xuất hiện trong nghệ thuật tạc tượng voi của Champa từ thế kỷ 10. Còn trang trí dải hoa văn hình quả trám và nửa quả trám là phong cách tháp Mẫm ở thế kỷ 12-13.
Hồ sơ của Cục Di sản Văn hóa nhận định dạng tượng tròn tả thực của hai con voi thành Đồ Bàn là hiện tượng hiếm thấy trong điêu khắc cổ Champa. Dưới bàn tay nghệ nhân, tượng voi như đang chuyển động, gần gũi đời thường. Tài liệu nêu: ''Có thể khẳng định nguyên mẫu của hai tác phẩm này chính là những chú voi rừng đã được người Chăm thuần hóa''.
Phương Linh Ảnh: Cục Di sản Văn hóa
