Thuở xa xưa, khi chữ viết chưa phổ biến, con người chủ yếu truyền lại kinh nghiệm sống và triết lý nhân sinh thông qua lời kể dân gian.
Những bài học ấy thường được thể hiện bằng thể thơ lục bát – dễ thuộc, dễ nhớ – và không gò bó theo nhịp điệu cố định nào. Trong kho tàng ca dao tục ngữ Việt Nam, một câu ca nổi tiếng đã đúc kết bài học sâu sắc về cuộc sống:“Ở đời có bốn cái ngu: Làm mai, nhận nợ, gác cu, cầm chầu.”
Cái ngu “làm mai”
Trong quan niệm dân gian xưa, “làm mai” được xem là cái ngu đứng đầu trong bốn cái ngu của đời người. Không giống như các dịch vụ mai mối chuyên nghiệp ngày nay, việc làm mai thời xưa thường do người quen trong làng đứng ra giới thiệu đôi bên, kết nối hai gia đình với nhau chỉ bằng sự hiểu biết cá nhân và lòng tốt, đôi khi chỉ nhận lại chút tiền trà nước.
Thế nhưng, mai mối không phải lúc nào cũng dẫn đến cái kết đẹp. Nếu đôi trẻ nên duyên và sống hòa thuận, thì người làm mai được cảm ơn. Nhưng nếu xảy ra bất hòa, ly tán, người đứng ra kết nối dễ bị đổ lỗi vì “nói không hết”, “giấu chuyện” hoặc làm việc thiếu trách nhiệm. Trong thực tế, không ai có thể hiểu hết mọi ngóc ngách trong một gia đình, và vì vậy, chuyện bị trách móc, chỉ trích – thậm chí "ném đá" – là điều khó tránh khỏi. Bởi vậy, ông bà ta xếp “làm mai” vào một trong những cái ngu nhất của đời người.
Ngày nay, khi các mối quan hệ nam nữ thường bắt đầu từ sự tự nguyện và tìm hiểu kỹ càng, vai trò của người làm mai chỉ còn là người hỗ trợ. Dẫu vậy, việc đứng ra mai mối vẫn cần sự cân nhắc kỹ lưỡng, bởi những rắc rối không đáng có vẫn có thể xảy ra.
Trong quan niệm dân gian xưa, “làm mai” được xem là cái ngu đứng đầu trong bốn cái ngu của đời người. Cái ngu “lãnh nợ”
Cái ngu thứ hai là “lãnh nợ” – tức là đứng ra bảo lãnh hoặc chịu trách nhiệm vay mượn thay cho người khác. Nếu người được giúp đỡ trả nợ đúng hạn, mọi chuyện sẽ êm xuôi. Nhưng trong nhiều trường hợp, người vay gặp khó khăn tài chính, không thể trả nợ, và người bảo lãnh sẽ trở thành người gánh hậu quả.
Tệ hơn, bạn có thể rơi vào thế “làm ơn mắc oán” – bên cho vay trách bạn vì không thúc ép trả nợ, còn bên đi vay thì oán bạn vì đã khiến họ bị áp lực. Bạn đứng giữa, bị mất lòng cả hai bên, kéo theo sự rạn nứt trong các mối quan hệ. Chính vì vậy, cha ông ta từng cảnh báo: lãnh nợ cho người khác là hành động dại dột, chẳng khác nào tự chuốc rắc rối vào mình.
Cái ngu thứ hai là “lãnh nợ” – tức là đứng ra bảo lãnh hoặc chịu trách nhiệm vay mượn thay cho người khác. Cái ngu “gác cu”
Từ xưa đến nay, “gác cu” – tức thú chơi bẫy chim cu gáy – vẫn được nhiều người yêu thích, đặc biệt là ở những vùng quê. Tuy chỉ là một thú vui dân dã, nhưng việc chơi chim cu đòi hỏi rất nhiều thời gian, công sức và cả tiền bạc. Người chơi phải dày công lựa chọn, chăm sóc và huấn luyện chim mồi thật tốt để có thể dụ được chim rừng.
Thế nhưng, trò chơi này tiềm ẩn không ít rủi ro. Có khi chờ đợi cả ngày ngoài nắng mà không bẫy được con nào, hoặc tệ hơn là con chim mồi bay mất, để lại người nuôi tiếc của, tiếc công. Chính sự mất mát vô nghĩa ấy khiến dân gian coi “gác cu” là một trong những cái ngu – vừa tốn kém, vừa bất định, lại dễ thất vọng.
Cái ngu “cầm chầu”
“Cầm chầu” là một vai trò đặc biệt trong các buổi ca trù hoặc hát ả đào xưa. Người này ngồi trước trống chầu, dùng tiếng trống để khen – chê, đánh giá từng câu hát, là người "ra tín hiệu" cho nghệ sĩ biểu diễn. Nghe qua tưởng oai phong, nhưng thực tế thì không hề đơn giản.
Người cầm chầu thường là người có hiểu biết, nhưng đi kèm với vị trí đó là trách nhiệm và… chi phí. Phải “móc túi” để thưởng tiền cho ca nương, mà nếu đánh chầu không khéo, lời khen – tiếng chê không hợp tai người khác, dễ bị hiểu lầm, gây mất lòng, chuốc bực vào người. Vì vậy, ông bà ta mới nhắc khéo rằng: cầm chầu tưởng vinh, mà lại chuốc họa – là cái ngu thứ tư của đời người.
