Sang chấn tâm lý đe dọa nạn nhân thiên tai

Tại phường Quy Nhơn Bắc (Gia Lai), anh Nguyễn Ngọc Vũ vẫn chưa hết bàng hoàng khi nhớ lại đêm 18/11. Vừa dọn xong lớp bùn của trận lụt trước, vợ chồng anh chết lặng khi dòng nước như thác đổ ập về lần hai, nhấn chìm toàn bộ tài sản. Do địa hình bị chia cắt và sóng điện thoại mất hoàn toàn, cả gia đình 5 người rơi vào tình trạng cô lập, phải leo lên gác xép rộng chừng 10 m2 để cố thủ. Bếp gas và thức ăn chìm nghỉm, họ buộc phải chia nhau những mảnh bánh tráng sống để cầm cự, chờ đợi lực lượng cứu hộ tiếp cận.

Một người dân được lực lượng chức năng cứu hộ qua dòng nước xiết.

Cùng chung cảnh ngộ tại tâm lũ Đăk Lăk, chị Nguyễn Thị Hào (phường Đông Hòa) phải dùng hết sức bình sinh dìu người chồng tai biến và mẹ già 80 tuổi leo lên gác lửng khi nước sông Ba bất ngờ dồn về trong đêm. Giữa bốn bề nước trắng xóa, chị viết vội dòng chữ cầu cứu lên tấm vải treo trên mái nhà. Những ký ức kinh hoàng về tiếng nước gầm rú trong đêm tối và cảm giác bất lực như của anh Vũ, chị Hào có thể khởi nguồn cho Rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) – một hội chứng thường bị bỏ quên sau thiên tai, theo bác sĩ Nguyễn Viết Chung, Khoa Tâm thần, Bệnh viện E.

Theo Hiệp hội Tâm lý học Mỹ (APA), thiên tai là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây ra PTSD. Các thống kê từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cũng chỉ ra rằng, sau các thảm họa tự nhiên, tỷ lệ người dân gặp các vấn đề về sức khỏe tâm thần từ nhẹ đến nặng có thể tăng vọt lên 15-20%. Tại Việt Nam, đợt mưa lũ vừa qua tại miền Trung và Tây Nguyên với diễn biến phức tạp, gây thiệt hại nghiêm trọng về người, có thể khiến các vấn đề tâm lý bùng phát. Bác sĩ Chung nhận định sang chấn tâm lý thường nảy sinh ngay khi nạn nhân trải qua sự việc cận kề cái chết hoặc chứng kiến sự mất mát. Nếu các triệu chứng như ác mộng, hoảng loạn, tê liệt cảm xúc kéo dài quá 6 tháng mà không có sự can thiệp, nạn nhân sẽ trượt dài vào trầm cảm và rối loạn lo âu mãn tính.

Điều đáng lo ngại hơn là tác động của thiên tai lên nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất là trẻ em. Thạc sĩ Tâm lý Lâm sàng Vương Nguyễn Toàn Thiện (Trung tâm Tham vấn và trị liệu tâm lý Lumos) cảnh báo chấn thương tâm lý ở trẻ vùng bão lũ có tác động cả chiều rộng lẫn chiều sâu. Sau khi nhu cầu sinh tồn cơ bản bị đe dọa, trẻ sẽ đối mặt với sự mất an toàn về tinh thần. Việc chứng kiến cha mẹ hoảng loạn hay môi trường sống quen thuộc bị phá hủy khiến trẻ cảm thấy bất lực. Nếu không được hỗ trợ, đặc biệt là trẻ mồ côi, các em có nguy cơ phát triển lệch lạc về cảm xúc và hành vi, ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng hòa nhập xã hội khi trưởng thành.

Người dân được lực lượng chức năng thoát khỏi dòng lũ xiết. Ảnh: VnExpress

Không chỉ dừng lại ở sức khỏe tinh thần, căng thẳng kéo dài còn là tác nhân bào mòn thể chất. Nghiên cứu chỉ ra mối liên hệ chặt chẽ giữa stress mãn tính và sự suy giảm hệ miễn dịch. Cơ thể liên tục tiết ra hormone cortisol khiến người bị sang chấn dễ rơi vào trạng thái kiệt quệ, đau đầu, mất ngủ triền miên, từ đó làm nền tảng cho các bệnh lý tim mạch phát triển. Thực tế này đã được ghi nhận sau bão Yagi hồi tháng 9/2024 tại Lào Cai, khi nhiều bệnh nhân dù vết thương phần mềm đã lành nhưng vẫn khó phục hồi thể trạng do mất ngủ và lo âu kéo dài.

Trong bối cảnh hệ thống chăm sóc sức khỏe tâm thần chuyên sâu tại các vùng nông thôn, miền núi còn hạn chế, các chuyên gia khuyến cáo giải pháp thiết thực nhất là "Sơ cứu tâm lý cộng đồng". Sự kết nối tình làng nghĩa xóm đóng vai trò then chốt. Việc chia sẻ, lắng nghe và hỗ trợ nhau dọn dẹp tàn dư sau lũ không chỉ giúp phục hồi tài sản mà còn là liệu pháp tinh thần hiệu quả nhất. Đối với trẻ em, cha mẹ và thầy cô cần duy trì sự giao tiếp cởi mở, hợp thức hóa nỗi sợ của trẻ (sợ là điều bình thường), và nhanh chóng tái thiết lập các thói quen sinh hoạt, học tập để trẻ tìm lại cảm giác an toàn. Sức khỏe của cha mẹ hoặc người chăm sóc cũng cần được hỗ trợ để cả gia đình có thể cùng đồng hành vượt qua tác động của thiên tai.