Giải thưởng Nobel không chỉ vinh danh những cá nhân kiệt xuất mà còn ghi dấu ấn của nhiều gia tộc. Marie và Pierre Curie, cặp vợ chồng cùng chia sẻ giải Nobel Vật lý năm 1903 cho công trình nghiên cứu về hiện tượng phóng xạ. Sau khi ông Pierre qua đời năm 1906, bà Marie được trao giải Nobel Hóa học năm 1911 với công trình phát hiện hai nguyên tố radium và polonium, cũng như việc phân lập radium. Bà mở ra một lĩnh vực nghiên cứu hoàn toàn mới - phóng xạ và cách mạng hóa y học.
Vừa là một nhà khoa học vừa là một người mẹ, Marie phải đối mặt với thách thức tương tự nhiều nhà nghiên cứu ngày nay. "Làm thế nào để vừa chăm sóc bé Irène và quán xuyến việc nhà mà không phải từ bỏ công việc nghiên cứu khoa học, đó là một vấn đề thực sự nan giải", bà từng chia sẻ.
Pierre và Marie Curie bên trong "nhà kho" tại Paris, Pháp, năm 1898, nơi họ đã thực hiện khám phá của mình. Ảnh: Association Curie Joliot-Curie
Chính "sự gắn kết chặt chẽ" của gia đình đã giúp Marie có thể tiếp tục công việc nghiên cứu của mình. Bà có những ý tưởng mạnh mẽ về việc nuôi dạy con cái khi tổ chức một ngôi trường với triết lý rằng trẻ em nên được phát triển tự do, thử nghiệm và học các môn khoa học từ lúc còn nhỏ cùng những giáo sư hàng đầu và bạn bè của gia đình. Phương pháp giáo dục này đã đặt nền móng sự nghiệp nghiên cứu cho con gái lớn của bà, Irène.
Năm 1935, Irène Joliot-Curie cùng chồng là Frédéric Joliot chia sẻ giải Nobel Hóa học. Họ cùng nhau khám phá ra những nguyên tử phóng xạ nhân tạo đầu tiên, mở đường cho vô số tiến bộ y học, đặc biệt là trong cuộc chiến chống ung thư.
Irène và Frédéric không phải là cặp duy nhất cùng trở thành chủ nhân giải Nobel. Tại trường y, Gerty Cori làm quen với ngành hóa sinh và bạn học Carl Cori. Hai người kết hôn năm 1920, cùng nhau khám phá quá trình lưu trữ và giải phóng năng lượng của tế bào, trả lời một trong những câu hỏi cơ bản nhất về cách cơ thể con người hoạt động.
Mặc dù Gerty không nhận được địa vị hay mức lương tương đương chồng, bà cùng ông đã làm thay đổi ngành sinh học. Họ chia sẻ giải Nobel Y học năm 1947, đưa Gerty trở thành người phụ nữ đầu tiên đạt giải thưởng này.
Gần 7 thập kỷ sau, vào năm 2014, May-Britt Moser và Edward Moser cùng được trao giải Nobel Y học cho khám phá về các tế bào cấu thành "hệ thống định vị GPS" của não. Cả hai "cháy bỏng khao khát tìm hiểu về bộ não" tại Đại học Oslo, Na Uy, nơi ông bà gặp nhau. Họ cùng khám phá ra cách bộ não nhận biết vị trí của cơ thể và trở thành chủ nhân giải Nobel. Dù ly hôn sau khi nhận giải, cả hai vẫn tiếp tục hợp tác để làm sáng tỏ cơ chế hoạt động của não bộ.
Vợ chồng Carl và Gerty Cori trong phòng thí nghiệm tại trường Y thuộc Đại học Washington ở Missouri, Mỹ, năm 1947. Ảnh: US National Library of Medicine
Esther Duflo và Abhijit Banerjee nối dài danh sách các cặp đôi đạt giải khi được trao giải thưởng khoa học kinh tế vào năm 2019, cùng cộng sự Michael Kremer. Bà Duflo chia sẻ rằng lần đầu gặp Abhijit Banerjee lúc còn là sinh viên năm nhất, thấy ông là một người truyền cảm hứng lạ thường. "Anh tốt bụng và có chút xa cách nhưng tôi biết việc gặp được anh ấy đã thay đổi cuộc đời mình. Lúc đó tôi đâu ngờ rằng rất nhiều năm sau, tôi không chỉ trở thành một đồng nghiệp mà còn là bạn đời của Banerjee", bà kể.
Họ cùng nhau theo đuổi phương pháp tiếp cận thực nghiệm để xóa đói giảm nghèo trên toàn cầu, đồng thời sáng lập Phòng thí nghiệm Hành động Nghèo đói Abdul Latif Jameel (J-PAL) với sứ mệnh giảm nghèo thông qua việc đảm bảo các chính sách được xây dựng dựa trên bằng chứng khoa học.
Không phải cặp đôi nào cũng cùng chia sẻ một giải thưởng, hoặc thậm chí được vinh danh trong cùng một lĩnh vực. Năm 1974, ông Gunnar Myrdal trở thành chủ nhân giải thưởng khoa học kinh tế cho công trình nghiên cứu về lý thuyết tiền tệ và các biến động kinh tế. Tám năm sau, vợ ông, bà Alva Myrdal, một nhà ngoại giao thành công, cùng chia sẻ giải Nobel Hòa bình năm 1982 cho những nỗ lực vì giải trừ quân bị và các khu vực phi hạt nhân, phi vũ khí.
Với một số gia đình, người ta có thể tự hỏi liệu có tồn tại một loại "gene Nobel" đặc biệt nào không. Thực tế cho thấy có nhiều ví dụ về các thành viên trong cùng một gia đình được trao giải Nobel, từ cha mẹ và con cái đến anh chị em ruột. Việc mẹ và con gái cùng đạt giải như Marie Curie và Irène Joliot-Curie là rất hiếm. Ngược lại, trường hợp cha và con trai nhận giải Nobel lại phổ biến hơn nhiều. Nhà vật lý học nổi tiếng Niels Bohr và con trai ông, Aage Bohr, là ví dụ được biết đến nhiều nhất.
Niels đã đề xuất một lý thuyết về cấu trúc của nguyên tử, được công nhận bằng giải Nobel Vật lý năm 1922. Nhiều thập kỷ sau, con trai ông, Aage, cũng nhận được giải Nobel.
Ở tuổi 25, Lawrence Bragg trở thành người trẻ nhất từng nhận giải Nobel Vật lý. Thành tích này càng trở nên đặc biệt hơn khi ông chia sẻ giải thưởng năm 1915 với cha mình, William Bragg, cho công trình phân tích cấu trúc tinh thể bằng tia X.
Một bộ đôi cha con khác là Sune K. Bergström và Svante Pääbo. Bergström được trao giải Nobel Sinh lý học hoặc Y học năm 1982. 40 năm sau, con trai ông cũng nhận được giải thưởng này cho những khám phá liên quan đến hệ gene của các hominin đã tuyệt chủng và sự tiến hóa của loài người.
Đến nay, chỉ có một cặp anh em ruột cùng được trao giải. Năm 1969, Jan Tinbergen, 66 tuổi, nhận giải thưởng đầu tiên về khoa học kinh tế. Bốn năm sau, em trai ông, Nikolaas Tinbergen, là chủ nhân giải Nobel nhưng là ở lĩnh vực sinh lý học hoặc y học, cũng ở tuổi 66.
Jan là nhà toán học trầm lặng, trong khi Nikolaas là nhà thám hiểm hướng ngoại. Jan đã giới thiệu kinh tế lượng, một sự tổng hợp giữa toán học, lý thuyết kinh tế và thống kê. Nikolaas nhận giải Nobel cho công trình nghiên cứu về khoa học hành vi động vật: tập tính học.
Nobel là giải thưởng quốc tế do Quỹ Nobel tại Stockholm lập ra từ năm 1901 dựa trên tài sản của Alfred Nobel, nhà phát minh kiêm doanh nhân Thụy Điển. Giải được trao thường niên cho những cá nhân và tổ chức có cống hiến nổi bật trong các lĩnh vực Y Sinh, Hóa học, Vật lý, Văn học, Hòa bình. Mỗi giải thưởng gồm huy chương, bằng chứng nhận cá nhân và một khoản tiền thưởng không cố định.
Năm nay, lễ công bố giải Nobel diễn ra từ ngày 6 đến 13/10, mở đầu bằng giải thưởng trong lĩnh vực Sinh lý học, Y học lúc 11h30 giờ địa phương (tức 16h30 giờ Hà Nội). Tất cả thông báo về giải thưởng được phát sóng trực tiếp trên các kênh chính thức của giải Nobel.
Niels Bohr và con trai ông, Aage Bohr năm 1954. Ảnh: Niels Bohr Archive
Bình Minh (Theo The Nobel Prize)
