Khi Zane Li lên 9 tuổi, sự ra đời của em gái đã đẩy gia đình anh vào khoản nợ 100.000 nhân dân tệ (14.000 USD). Giờ ở tuổi 25, chính phủ muốn anh sinh con với khoản trợ cấp 500 USD mỗi năm nhưng anh gọi đó là "muối bỏ bể".
Cuộc "quay xe" 180 độ này đến từ một thực tế Trung Quốc đang đối mặt với nguy cơ "già trước khi giàu". Dân số nước này đã chính thức sụt giảm từ năm 2022. Theo dữ liệu của Ủy ban Y tế Quốc gia Trung Quốc, tổng tỷ suất sinh đã rơi xuống mức báo động 1,09, tương đương với các xã hội già hóa như Nhật Bản và Hàn Quốc. Tuy nhiên, GDP bình quân đầu người của Trung Quốc chỉ khoảng 12.850 USD, thấp hơn nhiều so với các quốc gia này ở cùng giai đoạn.
Với gần 1/5 dân số (khoảng 280 triệu người) trên 60 tuổi và lực lượng lao động trong độ tuổi 15-59 đã giảm 6,6% chỉ trong một thập kỷ, viễn cảnh thiếu hụt lao động và áp lực khổng lồ lên hệ thống an sinh xã hội đã buộc Bắc Kinh phải nâng "an ninh dân số" lên thành ưu tiên chiến lược quốc gia.
Các y tá chăm sóc trẻ sơ sinh tại một bệnh viện ở Vĩnh Châu, tỉnh Hồ Nam, Trung Quốc, tháng 5/2022. Ảnh: Xinhua
Để giải quyết, lần đầu tiên một chương trình trợ cấp quốc gia có hiệu lực từ tháng 1/2025, hỗ trợ 3.600 nhân dân tệ (khoảng 500 USD) mỗi năm cho mỗi trẻ cho đến khi lên ba. Chính sách này được đưa ra sau các nỗ lực thí điểm ở địa phương, như tại Phàn Chi Hoa (Tứ Xuyên), nơi các gói thưởng tiền mặt và trợ cấp nhà ở đã giúp thành phố ghi nhận tăng trưởng dân số dương 4 năm liên tiếp. Cùng với đó, chính phủ đang nỗ lực gỡ bỏ các rào cản hạ tầng, với lộ trình miễn phí giáo dục mầm non và yêu cầu các bệnh viện phổ cập dịch vụ "đẻ không đau" để giảm bớt nỗi sợ sinh con.
Nhưng những nỗ lực này dường như chưa đủ để lay chuyển một thế hệ đã thấm mệt. Chi phí nuôi dạy con cái là rào cản lớn nhất. Một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Dân số YuWa (Bắc Kinh) cho thấy chi phí trung bình để nuôi một đứa trẻ đến 18 tuổi ở Trung Quốc là 538.000 nhân dân tệ (75.000 USD), cao gấp 6,3 lần GDP bình quân đầu người. Tỷ lệ này biến Trung Quốc thành một trong những nơi nuôi con tốn kém nhất thế giới, vượt xa cả các nước phát triển như Đức (gấp 3,64 lần) hay Nhật Bản (gấp 4,26 lần).
Di sản tâm lý từ chính sách một con cũng tạo ra một bức tường mất lòng tin. "Trước thì cưỡng bức phá thai, giờ thì ép mang thai", một người dùng bình luận trên mạng xã hội, đính kèm biên lai nộp phạt năm xưa của cha mẹ mình. Đối với những người như Gao, 27 tuổi, người từng bị gia đình giấu ở nhà bà để cha mẹ cố sinh con trai, cô chọn không kết hôn vì "biết rằng mình không thể cung cấp cho con một môi trường tốt".
Tỷ lệ kết hôn ở Trung Quốc giảm xuống mức thấp kỷ lục vào năm 2022, chỉ còn 6,8 triệu cặp, mức thấp nhất kể từ năm 1986. Để "tích cực trau dồi văn hóa hôn nhân mới", chính quyền đang kéo dài ngày nghỉ cưới và tổ chức đám cưới tập thể giá rẻ. Nhưng với thế hệ trẻ bị cuốn vào văn hóa "nội quyển" (cạnh tranh hủy diệt) và lịch làm việc "996" (9 giờ sáng - 9 giờ tối, 6 ngày một tuần), nhiều người chọn "nằm thẳng" - từ bỏ cuộc đua hôn nhân và con cái. June Zhao, 29 tuổi, một nhân viên văn phòng ở Bắc Kinh, chia sẻ: "Bạn chỉ cảm thấy thôi thúc muốn có con khi bạn tin rằng những ngày sắp tới sẽ tốt đẹp hơn".
Nghiêm trọng hơn, các chính sách này đang vô tình tạo ra một "cái bẫy" cho phụ nữ. Áp lực chi phí nghỉ thai sản khiến các công ty ngầm hình thành quy tắc không tuyển dụng phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ. Emma Zang, một nhà xã hội học tại Đại học Yale, cho rằng chính phủ vẫn duy trì "tư duy kỹ trị" mà chưa giải quyết được gốc rễ của sự phân biệt đối xử. "Hiện tại, việc làm cha mẹ trông như một cái bẫy, đặc biệt với phụ nữ", Zang nói. "Cho đến khi điều đó thay đổi, các khoản trợ cấp sẽ không bao giờ đủ".
Một nghịch lý khác đang hiện hữu, trong khi chính phủ hứa hẹn xây thêm cơ sở chăm sóc trẻ em, thì hàng loạt trường mẫu giáo và khoa sản lại đang đóng cửa vì không có đủ trẻ. Kiki Wang, 28 tuổi, một giáo viên ở Giang Tô, vừa bị sa thải. Cô kể: "Hiệu trưởng nói với tôi, không phải cô là giáo viên kém, chỉ là chúng tôi không có đủ học sinh".
Bình Minh (Theo CNN, Wall Street Journal, Mercator Institute for China Studies)
