GS Ngô Bảo Châu đang ở Hà Nội trong dịp ra mắt cuốn sách "Lý thuyết số sơ cấp" - công trình tâm huyết của anh và TS Đỗ Việt Cường. Đây cũng là dịp kỷ niệm 50 năm Việt Nam tham dự kỳ thi Olympic Toán học quốc tế (IMO).
Ông và PGS Phan Thị Hà Dương, những cựu thí sinh của IMO đã có cuộc trò chuyện về toán học. GS Châu hiện làm việc tại Viện Nghiên cứu cao cấp về Toán và Đại học Chicago, Mỹ, còn PGS Phan Thị Hà Dương ở Viện Toán học.
- PGS Phan Thị Hà Dương: Hà Nội, nơi anh vẫn thường xuyên đi về, nhiều đến độ có cảm giác như anh cũng đang làm việc ở đây?
- GS Ngô Bảo Châu:Từ sau năm 2010, năm nào tôi cũng về nước 2 hoặc 3 lần. Mùa hè về được lâu đến 2-3 tháng. Trước là về thăm bố mẹ tôi, giờ đã lớn tuổi cả, nhờ trời vẫn còn khỏe mạnh. Một lý do khác là sự cần thiết tham gia vào công việc của cộng đồng toán học Việt Nam. Nhờ sự ủng hộ đặc biệt của chính phủ và sự động viên của các đồng nghiệp, 15 năm trở lại đây, tôi có cơ hội tham gia trực tiếp vào công việc xây dựng ngành toán học trong nước.
Công việc này quả thực tốn nhiều công sức nhưng tôi không cảm thấy mình mất thời gian vì thấy cộng đồng toán học đã lớn mạnh hơn. Dù nhiều anh chị lâu nay làm trụ cột cho toán học Việt Nam đã đến tuổi hưu trí, ta thấy có một đội ngũ trẻ có khả năng kế thừa và phát huy. Ngoài ra, cộng đồng người Việt làm toán ở nước ngoài lớn mạnh chưa từng thấy và đang tham gia tích cực vào công việc chung của toán học Việt Nam.
- Một cuốn sách Toán mà có những dẫn giải uyển chuyển, như nâng niu từng câu chữ. Vì sao anh quyết định viết một cuốn sách Toán bằng tiếng Việt?
Tại sao lại viết lại sách giáo trình chứ không dịch "béng" giáo trình tiếng nước ngoài?. Thực tế là tôi cũng không thực sự hài lòng với đa số giáo trình đã có bằng tiếng nước ngoài và tin rằng mình cùng với các đồng nghiệp Việt Nam có thể làm tốt hơn thế.
Lý do cuối cùng, có thể là lý do quyết định, để viết giáo trình toán là tôi yêu tiếng Việt và thích viết bằng tiếng Việt. Vì sinh sống ở nước ngoài đã lâu, khi mới bắt đầu viết thì ngòi bút của mình cảm giác rất khô cứng, diễn đạt vụng về, nặng nề mà không thoát ý. Nhưng nếu ngày nào cũng viết vài trang thì sau một tuần, ngòi bút trở nên mềm dẻo.
Không cần cố gắng nhiều mà vẫn có thể diễn đạt mọi chuyện một cách gọn gàng, nhẹ nhõm và tình cảm, ngay cả đối với chủ đề tưởng như khô khan như toán học. Làm được điều đó trong tiếng mẹ đẻ đem đến một niềm vui lớn.
GS Ngô Bảo Châu (huy chương vàng IMO 1988, 1989) và PGS Phan Thị Hà Dương (huy chương đồng IMO 1990), hôm 9/8. Ảnh: NXB Đại học Quốc gia Hà Nội
- Cuốn sách của anh có Chương 0. Con số 0 - có là cần thiết trong tập số tự nhiên hay không, và Chương 0 có là cần thiết trong cuốn sách hay không? Tôi rất muốn được nghe ý tưởng về việc viết Chương 0 này.
- Quyển sách kinh điển "Principles of algebraic geometry" của Griffiths và Harris có chương 0 mà nội dung là những kiến thức chuẩn bị để học hình học đại số. Chương 0 đó viết hay đến nỗi đa số độc giả chỉ đọc chương 0 và cảm thấy thế là đủ.
Chương 0 trong sách "Lý thuyết số sơ cấp" có nội dung ôn lại một cách chặt chẽ và có hệ thống lý thuyết tập hợp từ hệ tiên đề và xây dựng các số tự nhiên trên cơ sở của Lý thuyết tập hợp. Tôi chọn việc biên soạn Chương 0 như vậy vì đó thực sự là cơ sở của số học. Dù sự phát triển sau này của số học không hẳn phụ thuộc vào cái nền tảng này, nhưng một người làm toán nghiêm túc cần phải biết chắc chắn rằng nguyên lý quy nạp là một điều ta có thể chứng minh được trên cơ sở các tiên đề của lý thuyết tập hợp chứ không phải là tiên đề về các số tự nhiên.
- Trong thời kỳ mà chúng ta nói nhiều về các ứng dụng của các con số, viết về nguồn cội và việc xây dựng các con số từ vũ trụ các tập hợp dựa trên hệ tiên đề có phải là mơ mộng quá?
Có những người rất thực tế, họ biết cách hoàn thành công việc một cách gọn gàng, hiệu quả, không cần hiểu cặn kẽ mọi chi tiết. Có người thích suy tư, có lẽ họ thích hiểu nhiều hơn là thích làm. Xã hội sẽ có vấn đề lớn nếu chỉ có những người làm mà không hiểu hoặc ngược lại. Bản thân mình, tôi thấy có lúc mình thuộc vào nhóm đầu, có lúc thuộc vào nhóm sau.
Nói riêng trong công việc làm toán thì tôi cho rằng sự hiểu quan trọng hơn. Bây giờ, tôi cũng có tuổi nên có thời gian ngẫm lại. Tôi thấy mình thuộc vào loại chậm hiểu, không có khả năng nắm bắt vấn đề nhanh như nhiều người khác. Nhưng do chăm chỉ quyết tâm nên thường thì cuối cùng tôi cũng hiểu ra. Khi đó cái hiểu của mình có phần sâu hơn của người khác, cho nên mình có thể làm được những việc mà những người khác không làm được.
Cái gốc sâu của sự hiểu giúp ta vươn lên những chiều cao của sáng tạo, nơi những người khác còn chưa với tới.
GS Ngô Bảo Châu tại buổi ra mắt sách "Lý thuyết số sơ cấp", hôm 9/8. Ảnh: NXB Đại học Quốc gia Hà Nội
- Với đại đa số, để được thi IMO là một hành trình ôn luyện và dường như ngày càng căng hơn. Theo anh thì điều đó có nên không?
- Các cuộc thi học sinh giỏi toán, trong đó có IMO, là những cột mốc thử thách làm hướng phấn đấu cho học sinh có năng khiếu toán. Nhờ vào thử thách đó mà trong nhiều trường hợp, những năng khiếu đó được bộc lộ, hoặc được phát triển. Nó cũng mở ra con đường để học sinh năng khiếu trở thành các nhà khoa học, toán học.
Vào thời điểm hiện tại, nhiều học sinh và phụ huynh đã nhận ra rằng đó không phải là con đường duy nhất. Các em có thể trở thành các nhà khoa học, toán học xuất sắc mà không cần kinh qua các cuộc thi học sinh giỏi ở phổ thông. Nhưng thi học sinh giỏi toán, thi IMO vẫn là một con đường, có thể đầy thử thách, nhưng cũng đầy thú vị.
Tôi luôn ủng hộ các kỳ thi học sinh giỏi toán ở cấp quốc gia hay quốc tế, miễn là trung thực và có chất lượng, vì đó là một trong những nguồn khích lệ cho việc học toán.
- Ta vẫn nói toán học giúp ta phát triển tư duy. Nhưng để sự phát triển ấy lành mạnh, không dẫn trẻ em vào những ngõ hẻm rối mù mà hướng đến những chân trời của nhiều ngành khoa học, ta cần làm gì?
- Có lẽ điểm quan trọng nhất là nuôi dưỡng niềm đam mê khám phá ở trẻ em. Tôi thấy học tập đúng nhất là tự đem đến cho mình năng lực để thấu hiểu và khám phá thế giới xung quanh và thế giới ở trong chính chúng ta.
- Chương trình của Viện Nghiên cứu cao cấp về Toán đã giới thiệu một số bạn xuất sắc về toán và tin học sang École Normale Supérieure de Paris - ngôi trường đỉnh cao nhất của Pháp. Anh có kỳ vọng các bạn ấy sẽ trở về và đóng góp cho đất nước?
- Tôi coi việc tìm kiếm những cơ hội học hành tốt cho các bạn trẻ có năng khiếu toán là trách nhiệm của những nhà toán học đã thành đạt, trong đó có mình.
Không cần đợi nữa để có thể cảm nhận được kết quả của những cố gắng như thế. Không ít nhà toán học trẻ đang có những đóng góp tích cực nhất cho toán học Việt Nam bây giờ, đã từng được những vị tiền bối hỗ trợ đi học thạc sĩ hoặc tiến sĩ hai mươi năm trước
