Tết Nguyên Tiêu, hay còn gọi là Rằm tháng Giêng, là một trong những ngày lễ truyền thống quan trọng của người Việt Nam và nhiều nước Á Đông khác. Không chỉ là đêm Rằm đầu tiên của năm, Tết Nguyên Tiêu còn mang trong mình những giá trị văn hóa sâu sắc, kết hợp giữa tín ngưỡng, ẩm thực và các hoạt động vui chơi, giải trí.
Nguồn gốc của Tết Nguyên Tiêu
Tết Nguyên Tiêu có nguồn gốc từ Trung Quốc, xuất phát từ phong tục tập quán của người Hán. Có nhiều truyền thuyết và tích truyện khác nhau giải thích về nguồn gốc của ngày lễ này.
Trong cuốn Tìm hiểu các ngày lễ Tết trong năm do Bùi Sao biên soạn, có nhắc đến nguồn gốc của ngày này. Tương truyền, đời vua Hán Văn, thời Tây Hán của Trung Quốc lên ngôi vào ngày Rằm tháng Giêng. Để chúc mừng điều này nên vua quyết định lấy ngày Rằm tháng Giêng làm ngày hội Hoa Đăng.
Hàng năm, vào tối ngày Rằm tháng Giêng, nhà vua thường ra khỏi cung vi hành cùng chung vui với bách tính. Vào ngày ấy, trên khắp ngả đường, làng xóm, nhà nào cũng treo đèn lồng nhiều hình dáng, màu sắc sặc sỡ để tất cả mọi người thưởng thức, nhưng chủ yếu vẫn là đèn lồng đỏ.
Một giả thuyết khác lại cho rằng Tết Nguyên Tiêu bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ cúng Hỏa thần. Vào thời cổ đại, người dân thường đốt lửa vào đêm Rằm tháng Giêng để cầu mong mùa màng bội thu và xua đuổi tà ma. Lâu dần, phong tục này trở thành một lễ hội truyền thống, đánh dấu sự khởi đầu của một năm mới.
Ngoài ra, cũng có ý kiến cho rằng Tết Nguyên Tiêu có liên quan đến việc nhà nông chuẩn bị cho vụ mùa mới sau Tết Nguyên Đán. Sau những ngày Tết vui chơi, người dân bắt đầu trở lại với công việc đồng áng. Đêm Rằm tháng Giêng là dịp để họ nghỉ ngơi, vui chơi trước khi bước vào một vụ mùa bận rộn.
Ý nghĩa của Tết Nguyên Tiêu
Tết Nguyên Tiêu không chỉ là một ngày lễ đơn thuần mà còn mang trong mình nhiều ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Trước hết, Tết Nguyên Tiêu là biểu tượng của sự đoàn viên, sum họp gia đình. Vào đêm Rằm tháng Giêng, các thành viên trong gia đình thường quây quần bên nhau, cùng nhau thưởng thức những món ăn truyền thống và ngắm trăng. Đây là dịp để mọi người thể hiện tình cảm, gắn kết và chia sẻ những khoảnh khắc ấm áp bên nhau.
Tết Nguyên Tiêu cũng là dịp để người dân thể hiện lòng thành kính đối với các vị thần linh và tổ tiên. Vào ngày này, người dân thường đi chùa, lễ Phật để cầu mong một năm mới an khang, hạnh phúc. Việc cúng bái cũng là cách để con người thể hiện lòng biết ơn đối với những điều tốt đẹp trong cuộc sống và cầu mong sự bảo hộ từ các đấng tối cao.
Ngoài ra, Tết Nguyên Tiêu còn là dịp để mọi người vui chơi, giải trí và tận hưởng không khí lễ hội. Các hoạt động như xem múa lân, hát chèo, thả đèn lồng... tạo nên một không gian văn hóa đa sắc màu, thu hút sự tham gia của đông đảo người dân. Đây cũng là dịp để mọi người giao lưu, kết bạn và tăng cường tinh thần cộng đồng.
Đến năm 104 TCN thì ngày Tết Nguyên Tiêu này trở thành ngày lễ quan trọng của Trung Quốc và được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Người dân trong ngày ấy sẽ treo đèn lồng đỏ, nấu những món ăn đặc trưng để cầu năm mới bình an. Với người dân Trung Quốc, Tết Nguyên tiêu là ngày mọi thành viên sum họp bên gia đình và họ thường gọi cái tên phổ biến là Lễ Hội Lồng Đèn.
Vì sao Rằm tháng Giêng được gọi là Tết Nguyên Tiêu?
Như đã đề cập ở trên, "Nguyên Tiêu" có nguồn gốc từ Trung Quốc. Trong tiếng Hán, "Nguyên" có nghĩa là "thứ nhất", "tiêu" có nghĩa là "đêm". Vì vậy, "Nguyên Tiêu" có thể được hiểu là "đêm đầu tiên" của năm mới. Sở dĩ có tên gọi này là do đêm Rằm tháng Giêng là đêm Rằm đầu tiên sau Tết Nguyên Đán, đánh dấu sự khởi đầu của một năm mới.
Ngoài ra, cũng có một số cách lý giải khác về tên gọi Tết Nguyên Tiêu. Một số người cho rằng "Nguyên Tiêu" xuất phát từ tên của một món ăn truyền thống được làm trong dịp lễ này, đó là bánh trôi nước (Tangyuan - thang viên). Thang viên có hình dáng tròn, tượng trưng cho sự viên mãn, tròn đầy. Việc ăn thang viên vào đêm Rằm tháng Giêng cũng mang ý nghĩa cầu mong một năm mới mọi sự đều tốt lành.
Người Việt làm gì trong Tết Nguyên Tiêu?
Đối với người Việt, Tết Nguyên Tiêu mang đậm không khí dân gian của ngày Rằm tháng Giêng hơn. Rằm tháng Giêng không chỉ là ngày Rằm đầu tiên của năm, mà còn là một dấu lặng ý nghĩa khép lại dư âm tưng bừng của những ngày Tết Nguyên đán. Trong tâm thức người Việt, đây là dịp để hướng về cội nguồn, bày tỏ lòng thành kính với ông bà, tổ tiên, và gửi gắm những ước nguyện tốt lành cho năm mới.
Dâng lễ cúng ông bà tổ tiên
Tùy theo tín ngưỡng và phong tục của mỗi gia đình, các hoạt động trong ngày này có thể khác nhau, nhưng đều hướng đến một giá trị chung: Lòng hiếu kính.
Mâm cúng gia tiên được chuẩn bị chu đáo để con cháu bày tỏ lòng biết ơn đối với ông bà, cha mẹ, những người đã khuất. Đó là sự tri ân sâu sắc, là lời nguyện cầu bình an và may mắn cho cả gia đình trong suốt một năm.
Đi chùa cầu an, lễ Phật
Câu ca dao "Lễ Phật quanh năm không bằng Rằm tháng Giêng" đã nói lên tầm quan trọng của ngày Rằm tháng Giêng trong đời sống tâm linh của người Việt. Khi tiết xuân vẫn còn đượm nồng, người người nhà nhà nô nức đi lễ chùa, cầu bình an và may mắn cho bản thân và gia đình.
Trong quan niệm của Phật giáo và đạo Lão, ngày Rằm tháng Giêng là dịp để Đức Phật giáng thế, chứng giám lòng thành của các Phật tử. Nhiều người đến chùa không chỉ để cầu nguyện, mà còn để dâng sao giải hạn, tìm kiếm sự bình yên trong tâm hồn.
Thả hoa đăng
Không chỉ Trung Quốc, mà ở Việt Nam, đêm Rằm tháng Giêng cũng là dịp để mọi người thưởng thức vẻ đẹp lung linh của đèn lồng và hoa đăng. Ở nhiều nơi, người dân thả đèn hoa đăng xuống sông, gửi gắm những ước nguyện về một năm mới an lành và hạnh phúc. Ánh sáng lung linh của đèn lồng và hoa đăng không chỉ làm đẹp thêm không gian, mà còn tượng trưng cho những điều tốt đẹp mà con người mong muốn đạt được trong năm mới.
Ẩm thực ngày Rằm tháng Giêng cũng mang những nét đặc trưng riêng. Nếu như ở Trung Quốc, người dân ăn bánh trôi nước (chè thang viên), há cảo, bánh táo đỏ... để cầu may mắn, thì ở Việt Nam, mâm cúng gia tiên thường có gà luộc, bánh chưng, nem rán...
Bên cạnh đó, mâm lễ chay dâng Phật lại là những món ăn thanh đạm như hoa quả, bánh bao chay, bánh trôi, bánh chay... Đặc biệt, bát bánh trôi ngũ sắc tượng trưng cho sự trôi chảy, thuận lợi trong năm mới, là món ăn không thể thiếu trong mâm cúng chay của người Việt.
Ở những nơi có đông người Hoa sinh sống như khu vực Chợ Lớn (TP.HCM) hay Hội An (Quảng Nam), lễ hội đêm Rằm tháng Giêng diễn ra vô cùng sôi động với nhiều hoạt động văn hóa truyền thống. Lễ hội đèn lồng ở khu Chợ Lớn là một ví dụ điển hình, thu hút đông đảo người dân tham gia.
Năm 2020, Tết Nguyên tiêu của người Hoa ở Quận 5 đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, cho thấy giá trị văn hóa đặc biệt của lễ hội này trong lòng người Việt.
Rằm tháng Giêng không chỉ là một ngày lễ, mà còn là dịp để người Việt chúng ta "chạm" đến những giá trị văn hóa và tâm linh ngàn đời. Đó là lòng hiếu kính, là ước nguyện bình an, là niềm tin vào những điều tốt đẹp sẽ đến trong năm mới.
