Một tối đầu tháng 9 tại Turku, Phần Lan, chị Nga Nguyễn, 37 tuổi, chuẩn bị tinh thần cùng con gái Hân Đồng "đánh vật" với bài tập về nhà như thói quen cũ ở Việt Nam. Nhưng cô bé 10 tuổi chỉ mất 5 phút để hoàn thành bốn phép tính đếm giờ.
"Ban đầu tôi tưởng con lười học nhưng thực tế, ngày nào bé cũng chỉ có một bài tập về nhà rất nhỏ, cốt để xem lại kiến thức và chuẩn bị tâm thế cho buổi sau", chị Nga, người đang học ngành giáo dục mầm non tại Phần Lan, kể.
Bé Hân Đồng cho tuần lộc ăn trong chuyến thăm Lapland, miền bắc Phần Lan năm 2025. Ảnh: Gia đình cung cấp
Sống ở đất nước Bắc Âu này hai năm, chị Nga dần thấm thía triết lý "less is more" (ít hơn chính là nhiều hơn) giúp giáo dục nước này luôn đứng đầu thế giới. Tại đây, học sinh không bị xếp hạng, không so sánh hơn thua. Các bài đánh giá chỉ nhằm nhận diện khả năng từng em, phát hiện học sinh gặp khó ở điểm nào để nhà trường hỗ trợ kịp thời, miễn phí.
Ở Phần Lan, giáo dục mầm non là dịch vụ công với mục tiêu tạo môi trường học tập thông qua hoạt động, chơi tương tác và khám phá. Trẻ 6 tuổi sẽ có một năm tiền tiểu học trước khi vào lớp 1, lịch trình vẫn lấy học qua chơi và trải nghiệm làm trọng tâm. Giáo dục phổ thông được thiết kế gọn trong 9 năm; đến 16 tuổi, học sinh mới bước vào kỳ thi chuẩn quốc gia để chọn hướng vào đại học hoặc học nghề.
Để vận hành nền giáo dục "không áp lực", Phần Lan dựa vào đội ngũ nhà giáo có xuất phát điểm là những sinh viên thuộc top 10% xuất sắc nhất và phải có bằng thạc sĩ. Giáo viên ở đây là nghề danh giá ngang bác sĩ hay luật sư. "Chúng tôi quan niệm trẻ phải đi học trong niềm vui. Khi não bộ vui vẻ, trẻ sẽ tiếp thu kiến thức trọn vẹn", cô giáo của con gái chị chia sẻ.
Hiện tại, bé Hân Đồng học 4-5 tiết mỗi ngày. Các môn Môi trường, Khoa học hay thậm chí Toán học thường diễn ra ngay trong rừng hoặc công viên cạnh trường.
"75% diện tích Phần Lan là rừng nên thiên nhiên là lớp học thứ hai. Mưa gió hay tuyết rơi âm 20 độ, bọn trẻ vẫn khoác áo ra ngoài trời trải nghiệm", chị Nga nói. Môi trường cởi mở giúp Hân Đồng nhanh chóng hòa nhập. Chỉ sau một tuần, cô bé gọi điện về cho ông bà ở quê: "Con thích đi học ở đây hơn".
Con gái lớp Một của Ngọc Diễm trong một buổi học ở trường, tháng 11/2025. Ảnh: Gia đình cung cấp
Cảm giác "được cởi trói" cũng là trải nghiệm của chị Ngọc Diễm, 26 tuổi, khi đưa con sang Australia định cư hai năm trước.
Quyết định di cư của gia đình chị một phần xuất phát từ những buổi sáng đẫm nước mắt của con gái lớp 1 tại Hải Phòng. Trong ký ức người mẹ, đó là quãng thời gian ám ảnh khi ngày mới của con bắt đầu từ 6h sáng với chiếc ba lô nặng trĩu và kết thúc lúc 23h bên bàn học.
"Có lần tôi đứng ngoài cửa, chết lặng thấy cô giáo vừa đọc bài vừa mắng con trước cả lớp vì chữ viết không đủ dòng kẻ", chị nhớ lại. Áp lực khiến cô bé 6 tuổi rơi vào khủng hoảng, sợ đến trường.
Nhưng sang Australia, mọi thứ đảo chiều. Hành trang đến lớp của con chỉ vỏn vẹn hộp đồ ăn trưa, không sách vở nặng nề. Lịch học bắt đầu từ 8h30, kết thúc lúc 15h15 và gần như không có bài tập về nhà. Thay vì gò lưng luyện chữ đẹp, cô bé được học bơi, công nghệ và ngoại ngữ. Câu cửa miệng "Hôm nay có bị cô mắng không?" của người mẹ cũng hoàn toàn biến mất.
Trong khi Phần Lan hay Australia chú trọng sự hạnh phúc, thả lỏng, thì môi trường giáo dục tại Mỹ lại giúp chị Trần Thanh Thảo, 60 tuổi, giải bài toán "cá nhân hóa" cho con gái Thu Hà.
Nhớ lại năm 2010, chị Thảo vẫn rùng mình về quãng thời gian con gái học trường chuyên ở Hà Nội. Dù gia đình không ép, cô bé 13 tuổi vẫn tự trói mình vào áp lực thua kém bạn bè. Tối nào chị Thảo cũng tất tả đưa đón con đi học thêm đến kiệt sức. Có những đêm nhìn con thức khuya học thuộc lòng, chị tự hỏi "Cách học này có thực sự mang lại tương lai tốt đẹp cho con?".
Cơ hội chuyển công tác sang Mỹ đã thay đổi tất cả. Hệ thống tín chỉ tại đây cho phép học sinh tự thiết kế lộ trình. Nhận thấy Thu Hà tiếp thu nhanh, nhà trường cho phép em làm bài thi để "nhảy cóc" từ lớp 7 lên cấp ba và đăng ký các lớp nâng cao.
Được giải phóng khỏi tư duy "lên lớp theo độ tuổi", Thu Hà bứt phá mạnh mẽ. Năm 15 tuổi, khi bạn bè ở nhà ôn thi lớp 10, Hà đã tốt nghiệp phổ thông và nhận học bổng đại học toàn phần. Tận dụng cơ chế ghi danh kép, nữ sinh Việt hoàn thành chương trình thạc sĩ khi mới 18 tuổi.
Nhìn lại hành trình "thần tốc" của con, chị Thảo nói đó không phải là phép màu của thần đồng, mà là kết quả của một môi trường giáo dục trẻ em không phải học dàn trải, cũng không áp lực thành tích ảo mà được khuyến khích chạy nhanh nhất có thể trên đường đua của riêng mình.
"Nếu không được cởi trói, con tôi sẽ không bao giờ dám bứt phá như vậy. Cháu từ một cô bé sợ sai trở thành người tự tin, biết rõ mình muốn gì", chị Thảo đúc kết.
Bé Hân Đồng đi bộ đến trường ở Turku năm 2024 (trái) và vẽ tranh phong cảnh trước một hồ nước ở Lapland hè 2025. Ảnh: Gia đình cung cấp
Câu chuyện của chị Nga, chị Diễm hay chị Thảo không phải cá biệt. Dù ra nước ngoài vì mục đích giáo dục, định cư hay đi công tác, họ đại diện cho một làn sóng phụ huynh Việt đang nỗ lực tìm kiếm môi trường giáo dục phù hợp hơn cho con.
Báo cáo năm 2024 của SEVIS (hệ thống quản lý thông tin của du học sinh và trao đổi học giả tại Mỹ)cho thấy Việt Nam hiện đứng thứ hai thế giới về số lượng học sinh phổ thông (K-12) du học tại Mỹ, chỉ sau Trung Quốc. Điều này khẳng định xu hướng đưa con đi "di cư giáo dục" sớm thay vì đợi đến bậc đại học đang ngày càng mạnh mẽ.
Khảo sát của BritCham (Phòng Thương mại Vương quốc Anh tại Việt Nam) năm 2024 cũng chỉ ra 49% phụ huynh Việt mong muốn con theo học các chương trình quốc tế để phát triển toàn diện kỹ năng, tư duy phản biện và sự tự chủ thay vì chỉ tập trung vào điểm số.
Dù là học ít để hạnh phúc như ở Phần Lan, Australia hay "bứt tốc" để thành công như ở Mỹ, điểm chung của hàng nghìn gia đình này là nỗ lực tìm kiếm một môi trường tôn trọng sự khác biệt.
"Ở đó, giáo dục không phải là đúc ra những khuôn mẫu giống nhau, mà là tạo ra mảnh đất phù hợp nhất để từng hạt mầm được tự nhiên nảy nở", chị Thảo đúc kết.
Nga Dương
