Khi gia đình thông báo tin ông đã qua đời tại Đức, nhiều khán giả bày tỏ niềm tiếc thương dành cho giọng ca từng gắn bó với ký ức của nhiều thế hệ. Suốt ba thập niên nghệ sĩ sống nơi đất khách, tiếng hát của ông vẫn ngân vang ở quê nhà qua những băng cassette, đĩa nhạc. Vợ ông - bà Việt Bắc - từng kể mỗi lần ông về nước, bà lại tất bật đón tiếp người hâm mộ tìm đến thăm. Họ đến để được tận mắt nhìn thấy người từng cất lên những thanh âm về tuổi trẻ và quê hương.
Anh Kiều Hải - con trai nghệ sĩ - cho biết khi nhập viện cuối tháng 10, sức khỏe ông yếu nhưng tinh thần minh mẫn. Ông nhận ra người thân, thường cầm tay vợ và nói: "Anh chỉ mong được về lại quê hương". Để ông vơi bớt nỗi nhớ nhà, gia đình bật bản Tình ca của nhạc sĩ Hoàng Việt, một trong những ca khúc gắn bó suốt sự nghiệp nghệ sĩ. Thỉnh thoảng, người thân nghe tiếng ông ngâm nga bài Tiếng đàn bầu. "Ông hát như một phản xạ tự nhiên. Khi ấy tôi nhận ra, âm nhạc với ông không chỉ là nghề mà là hơi thở. Và tình yêu đất nước, tình yêu con người chính là lẽ sống của ông", anh Kiều Hải nói.
Những năm gần đây, do sức khỏe yếu, ông không còn ca hát nhưng vẫn tham gia các buổi văn nghệ của người Việt ở Đức. Dưới hàng ghế khán giả, ông thường nói với con trai: "Thế hệ sau vẫn hát những bài cha từng hát, vậy là đủ rồi". Ở nhà, mỗi khi theo dõi các chương trình ca nhạc trong nước, ông thường bình luận cùng người thân, vỗ tay theo nhịp. Ông nói: "Nếu được trở lại sân khấu và hát một bài thôi, cha sẽ mãn nguyện".
Nghệ sĩ Kiều Hưng thời trẻ. Ông qua đời tại Đức ở tuổi 88, ngày 30/10. Ảnh: Tư liệu
Từ năm 2008, nghệ sĩ bị tắc mạch máu não, khiến toàn bộ tay và chân phải liệt, giảm trí nhớ. Để ông có thể trở lại sân khấu, gia đình ngày ngày giúp ông tập phục hồi, luyện đàn, đọc chữ. Sáu năm sau, khi sức khỏe chuyển biến tốt, ông về nước và xuất hiện trong liveshow của ca sĩ Trọng Tấn, hát cùng nghệ sĩ Thu Hiền tại buổi kỷ niệm của Nhà hát Ca múa nhạc Việt Nam. Tham gia chương trình Giai điệu tự hào, ông nghẹn ngào nói: "Có lẽ, đây là lần cuối tôi được đứng trên sân khấu". Và đó cũng là dịp cuối cùng khán giả được nghe trực tiếp giọng ca huyền thoại của nhạc đỏ Việt Nam.
Tiếng hát của nghệ sĩ Kiều Hưng kết hợp nhuần nhị giữa kỹ thuật thanh nhạc phương Tây và chất dân gian trữ tình Việt Nam. Sinh ra ở vùng quê bên bờ sông Nhuệ thuộc huyện Phú Xuyên, Hà Tây (cũ), từ nhỏ, ông đã yêu dân ca, hát hay các làn điệu ca trù. Lớn lên, ông ra Hà Nội học nghề thợ may nhưng vẫn nuôi đam mê nghệ thuật. Ông thi Trường Âm nhạc Việt Nam nhưng không đỗ, sau đó vào làm nghệ sĩ hợp xướng của đoàn Ca múa nhân dân Trung ương.
Năm 1961, sau sáu năm hát hợp xướng, ông có cơ hội trở thành nghệ sĩ đơn ca sau khi thể hiện Bài ca trên núi, nhạc phim Vợ chồng A Phủ. Tác phẩm ban đầu được giao cho nghệ sĩ Vũ Chất, nhưng nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương cảm thấy Kiều Hưng có cách hát gần với âm hưởng dân ca của người H'Mông nên để ông thu âm. Ngoài hát, ông còn viết thêm lời cho ca khúc nhưng không đề tên.
Nghệ sĩ Kiều Hưng, ca sĩ Anh Thơ hát "Người đi xây hồ Kẻ Gỗ" (nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý) trong chương trình "Giai điệu tự hào", năm 2014. Video: VTV
Từng có thời gian học ở Nhạc viện Tchaikovsky (Nga) nên nghệ sĩ Kiều Hưng có nền tảng thanh nhạc vững vàng. Nhà phê bình âm nhạc Nguyễn Quang Long gọi nghệ sĩ Kiều Hưng là "giọng ca cách mạng huyền thoại, bởi ông là một trong số ít ca sĩ hát nhạc đỏ mà tên tuổi và giọng hát phổ cập mọi nơi, suốt vài thập niên". "Chất giọng nam cao vốn thường toát ra chất đanh thép, hào hùng nhưng nghệ sĩ Kiều Hưng hát nhạc đỏ lại ngọt, êm và tinh tế. Chất thép cách mạng được ẩn giấu, tạo nên sự uyển chuyển, mềm mại", ông Long nói.
Chung ý kiến, nhà văn Trương Quý nhận định ở thời kỳ đầy rẫy giọng ca vàng, tiếng hát Kiều Hưng vẫn nổi bật nhờ sắc thái trữ tình riêng biệt. "Ông luyến láy, nảy chữ uyển chuyển, khiến nhiều bài hành khúc hoặc các nhạc phẩm chủ đề đấu tranh vẫn có nét tình cảm, như một làn điệu dân ca. Lối hát khoan thai, tạo ra cảm xúc mạnh mẽ, như vỗ về, an ủi mọi người trong những giai đoạn khó khăn của chiến tranh, nghèo đói".
Nhà văn Trương Quý còn ấn tượng ông có gương mặt phúc hậu, nụ cười tươi, toát lên vẻ điềm đạm. Anh thích nhiều bản song ca của ông và các nghệ sĩ Thu Phương, Thanh Huyền, Tuyết Thanh như Dòng sông quê anh, dòng sông quê em (nhạc sĩ Đoàn Bổng), Gửi em chiếc nón bài thơ (nhạc sĩ Lê Việt Hòa), Việt Nam quê hương tôi (nhạc sĩ Đỗ Nhuận). Ngoài ra, với bài Khúc hát thanh xuân (nhạc: Johann Strauss, lời Việt: Phạm Duy), ông truyền tải điệu valse phương Tây một cách dung dị, đậm chất phương Đông.
Nghệ sĩ Kiều Hưng hát "Bài ca trên núi", nhạc phim "Vợ chồng A Phủ". Video: YouTube Quốc Việt 75
Ngoài đời, nghệ sĩ Kiều Hưng được bạn bè, đồng nghiệp yêu mến bởi tính cách hiền lành, chất phác. Nghệ sĩ Thu Hiền - đàn em gắn bó ở Nhà hát Ca múa nhạc Việt Nam nhiều năm - coi ông như anh trai. Họ có nhiều năm cùng nhau đi diễn khắp các tỉnh thành. Sau này, khi nghệ sĩ Kiều Hưng sang Đức, bà từng được ông mời sang hát cùng một lần, trong các buổi văn nghệ phục vụ kiều bào. Nhắc về đàn anh, nghệ sĩ Thu Hiền nói "vừa thương vừa giận" vì ông chọn sống xa quê, xa bạn bè. "Sau này, khi nghe tin anh bị bệnh, tôi lại thương anh nhiều hơn. Năm 2014, chúng tôi cùng nhau hát lại bài Người đi xây hồ Kẻ Gỗ. Lúc ấy, anh đã yếu, một số câu chệch nhịp, tôi lại đỡ anh", nghệ sĩ Thu Hiền nhớ lại.
Ông thường dạy con trai, người cũng theo ngành sư phạm âm nhạc: "Hát hay hay không quan trọng bằng việc con có thật lòng, chân thành khi hát hay không. Và cuộc sống cũng vậy - sống phải thật lòng và chân thành".
Giọng hát của ông còn truyền cảm hứng cho nhiều ca sĩ thế hệ sau như Thái Bảo, Trọng Tấn. Năm 20 tuổi, nghệ sĩ Thái Bảo và các thành viên ở Nhà hát Ca múa nhạc Việt Nam đi diễn với ông ở nhiều tỉnh thành. Trong những giờ giải lao, ông hướng dẫn chị luyện thanh, cách xử lý từng bài hát.
Ca sĩ Trọng Tấn nghe ông hát từ khi còn nhỏ, yêu thích nhiều ca khúc ông từng thể hiện như Âm thanh ngày mới, Hát về cây lúa hôm nay, Bài ca trên núi, Rặng trâm bầu. Anh chắt lọc từ ông cách luyến láy, xử lý nhiều ca khúc, trong đó có bài Tiếng đàn bầu (nhạc sĩ Nguyễn Đình Phúc). "Mỗi người một màu giọng nhưng khi tôi hát ca khúc này, mọi người lại nhớ tới chú. Có lẽ một lần nữa, bài hát được sống lại là minh chứng cho sự gắn kết và đồng cảm của hai thế hệ", Trọng Tấn nói. Năm 2014, biết nghệ sĩ Kiều Hưng về nước, anh lập tức sửa kịch bản liveshow, để ông là khách mời đặc biệt.
Nhà phê bình âm nhạc Nguyễn Thụy Kha từng nhận xét tiếng hát của Kiều Hưng "da diết, cứ lấp lánh trong tôi những âm điệu vừa nồng nàn vừa sâu lắng". Hơn nửa thế kỷ gắn bó với sân khấu, ông để lại dấu ấn đậm nét trong dòng nhạc cách mạng với kỹ thuật vững vàng, phong cách biểu diễn điềm đạm và cảm xúc sâu lắng. Sự ra đi của ông khép lại một cuộc đời nghệ thuật nhưng di sản âm nhạc mà ông để lại vẫn tiếp tục sống cùng thời gian, qua các bản thu và ký ức của người yêu nhạc.
Hà Thu
